93 replies to this topic

[HieuHcmVN]

Trạch Thiên Quải (Quyết)

夬: 揚于王庭, 孚號.

Quải (Quyết): Dương vu Vương đình, phu hiệu.

有厲, 告自邑．不利即戎, 利有攸往．

Hữu lệ, cáo tự ấp, bất lợi tức nhung, lợi hữu du vãng.

Chữ “夬”, âm Hán Việt có nhiều cách đọc khác nhau như: “Quái”, “Quải”, “Quyết”; nó cũng giống trong tiếng Việt chữ “chơn” và “chân” là đồng nghĩa, nhưng do âm vực mỗi vùng mà đọc khác nhau, nên khi phiên âm ra cũng có chữ khác nhau, mặc dù về mặt ngữ nghĩa là đồng nhau.

Ở đây lấy chữ “Quyết” trong quyết định vì nó thể hiện rõ ràng ý nghĩa của từ, chẳng những về mặt hình, còn về mặt thanh và lại có tính liên hệ phổ biến. “Quyết” nghĩa là dứt khoát, không còn phân vân, sau khi đã suy nghĩ về một vấn đề gì thật thấu đáo.

Kinh nói: Quyết, dương vu Vương đình, phu hiệu.

“Dương” nghĩa là giơ lên, là phô bày ra. “Vu” nghĩa là đối với cái gì. “Đình” là cái sân, cũng nghĩa là triều đình. “Vương” nghĩa là Vua, người có quyền quyết định cuối cùng và cao nhất. “Phu” nghĩa là thành tín. “Hiệu” nghĩa là kêu to, khóc lớn; cũng nghĩa là báo hiệu – cơ sở thực tế phải chấp nhận và làm theo.

Toàn câu Kinh trên nghĩa là: Quyết định dứt khoát, đưa sự việc này ra trước triều đình cho Vua xem xét, kèm theo bằng chứng chân thật rõ ràng nhất.

Người Quân tử phàm làm việc gì đều thận trọng cân nhắc trước sau, không tùy tiện vội vã, một là tránh phạm phải sai lầm gây tổn hại cho mình và người, hai là để lòng mình được an yên, tránh phải hối hận dằn vặt về sau. Có những vấn đề không thể tự mình quyết định là đúng hay sai, là tốt hay xấu, là được hay mất, là tiến hay lui, là thuận hay nghịch v..v tóm lại là việc mình không biết phải làm sao cho phải. Thì khi ấy nên đưa nó ra trước “ánh sáng” Trí tuệ của những người có khả năng phân định và quyết định sáng suốt hơn. Ấy là nghĩa “dương vu”.

“Vương đình” là triều đình của nhà Vua, là nơi các quan Đại thần nghị sự, quyết trạch những việc trọng đại của đất nước. Ở đây hội đủ các ban văn võ, hội đủ các bậc trí tuệ trên nhiều lĩnh vực, phàm mang việc gì ra đây thảo luận quyết định, thì luôn được sự lợi ích lớn lao. Hàn Phi Tử nói: “ Vô tham nghiệm nhi tất chi giả, ngu dã” – không hỏi han khảo cứu kỹ càng, rồi kiểm chứng trong thực tế mà đã vội vã quyết định thì đó là ngu xuẩn. Thế thì người Quân tử kết giao khắp chốn, tứ hải giai huynh đệ, đem chỗ thắc mắc chưa sáng tỏ ra hỏi han rồi thu nạp ý kiến, sau đó tự mình khảo cứu lại cơ sở thực tế của nó thế nào, cuối cùng tổng hợp lại cân nhắc kỹ càng sự lợi hại thiệt hơn, mà quyết định tiến lui, ấy là cách làm đúng đắn để giải quyết vấn đề mà Thánh Hiền xưa nay đều khuyên dạy.

“Phu Hiệu” là thật thà nói ra, lấy cái sự thực tế khách quan làm cơ sở, không tùy tiện tin vào lời đồn hay suy diễn chủ quan của mình hay của bất kỳ ai, chỉ có thành thực và dựa trên sự thật đang là, mới giúp cho mọi nhận định và quyết định không phạm phải sai lầm “chủ quan duy lý trí”, như biết bao bài học đắt giá đã từng trong lịch sử trước đây, hậu quả của sai lầm ấy nhiều khi còn ảnh hưởng tới tương lai cả một Quốc gia, một Dân tộc. Rất cần phải thận trọng !

Kinh nói: Hữu lệ, cáo tự ấp

“Hữu” là có, “lệ” là gắng sức, cũng có nghĩa là nghiêm khắc. “Cáo” là đưa ra, nói cho biết một cách công khai. “Ấp” là thủ đô, “tự ấp” là thủ đô, là kinh đô của mình; ý chỉ nơi quan trọng mình thuộc về, có vai trò quyết định tới sự tồn tại của mình.

Việc nói ra vấn đề khó khăn đúng với sự thật, đôi khi không phải dễ dàng, tại sao lại như vậy ? Vì trước nay chỉ có mình mình biết, nay nói ra cho người thì chẳng biết người suy nghĩ đánh giá ra sao, có suy nghĩ tiêu cực hay tích cực gì về mình chăng ? Nhỡ như người không hiểu, thì chẳng những vấn đề không giải quyết được, còn lại tự chuốc lấy cái sự dèm pha, coi thường. Do đó, cần “hữu lệ” – tức lòng can đảm, sự cố gắng mới có thể mở lời chia sẻ đầy đủ chân thật, mà không sợ hãi hay lo lắng bất an.

“Tự ấp” là kinh đô, khi vấn đề thuộc về Đất nước; là trung tâm của một nơi, khi vấn đề nó thuộc về khu vực đó; cũng là hội nhóm, là gia đình, là tập hợp những người có mối liên hệ với người đang gặp phải vấn đề. Vì thế, “tự ấp” là lớn hay nhỏ, tùy thuộc vào giới hạn và sự ảnh hưởng của kết quả mà vấn đề đó mang lại.

Ví du: nếu người chồng, người cha đang gặp khó khăn trong sự nghiệp, thì “cáo tư ấp” nghĩa là thông báo rõ ràng đúng sự thật không che dấu cho gia đình vợ con được biết; một là có sự đồng cảm chia sẻ kịp thời, hai là có thể hỗ trợ san sẻ bớt gánh nặng, ba là làm cho mọi thành viên trong gia đình gắn kết với nhau hơn.

Vì việc “cáo tư ấp” này rất quan trọng tạo nên sức mạnh đoàn kết hiệp đồng, nên Thánh nhân đặc biệt lưu ý mà dặn dò cẩn thận.

Kinh nói: Bất lợi tức nhung, lợi hữu du vãng.

“Nhung” nghĩa là binh khí. “Tức nhung” ý chỉ chính là cái binh khí này – tức là một thứ binh khí đã được xác định đang tồn tại trong không gian thời gian cụ thể, không nói chung chung.

“Binh khí” là phương tiện chiến đấu của chiến sỹ, của người lính trong chiến trận nơi chiến trường. Thương trường lại như chiến trường, cạnh tranh khốc liệt, cạm bẫy lừa lọc phức đạp đủ loại, thế thì binh khí của người Quân tử nơi chiến trường kinh tế chính là Tài Đức, là kỹ năng nghề nghiệp, là lĩnh vực chuyên môn, là thứ mình sử dụng để “kiếm cơm”, để tồn tại. Nay nói “bất lợi tức nhung” thì ý chỉ là, vấn đề hiện tại dù là gì đi nữa, gốc rễ của sự không như ý và không được lợi ích là do mình, là do Đức Tài của mình quyết định. Quả thực như vậy, nếu mình đủ Tài Đức thì nó chỉ là thử thách, đâu còn gọi là vấn đề nữa. Mà đã là thử thách, thì như viên mài dao, nó ở đó để giúp dao gươm sắc bén hơn, chứ nó ở đó đâu phải để cản trở sự phát triển mà lại lo ngại mà suy nghĩ tới mức bất an.

Vậy nếu như vấn đề sinh ra không thể giải quyết được bằng Tài Đức hiện có, do đó thử thách biến thành nghịch cảnh bất như ý thì thế nào ? Không sao hết, hãy “hữu du vãng” – đi học hỏi, đi rèn luyện thêm, để cho Tài Đức mình “sắc bén” hơn, thì ắt được “lợi” ích mà thôi. Đừng quá lo lắng, mà đánh mất sự tự tin !

Ô hay ! Thánh nhân trên cao mà tỏ rõ tới chỗ thầm lặng nhất của tâm hồn người Quân tử trong bước đường mưu cầu Danh Lợi, mà đưa ra lời dạy trọng yếu, hòng giúp người Quân tử vượt qua được chướng nạn, đạp bằng được khó khăn , lợi dụng được thử thách mà thành tựu được như nguyện. Quả đúng như lời Y Xuyên Tiên sinh - Trình Di nói:“Thánh nhân lo cho đời sau như thế, có thể nói là tột bực !”

Sửa bởi HieuHcmVN: 01/06/2025 - 17:53

[HieuHcmVN]

Thiên Trạch Lí

履 虎 尾 , 不 咥 人 , 亨 ．

Lí hổ vĩ, bất điệt nhân, hanh.

Kinh nói: Lí hổ vĩ.

“Lí” nghĩa là giẫm, xéo, đạp lên. “Hổ vĩ” là cái đuôi con hổ.

Hổ là loài sống đơn độc, chỉ kết đôi khi tới mùa sinh sản. Sư tử là vua của thảo nguyên Châu Phi và Ấn Độ; thì hổ là vua của rừng già Châu Á. Đuôi hổ, theo truyền thống, là vật biểu tượng cho sức mạnh. Trong tự nhiên, đuôi hổ cũng có rất nhiều tác dụng và có vai trò quan trọng tới đời sống của hổ như: giữ thăng bằng, hỗ trợ săn mồi, điều chỉnh nhiệt độ cơ thế hay giao tiếp với đồng loại v..v

Môt thứ vừa biểu tượng cho sức mạnh, vừa có vai trò quan trọng, đồng thời thuộc về “Vua” của rừng già, thế thì kẻ nào mà mạo phạm tới cái đuôi ấy tới mức “Lí hổ vĩ” – giẫm lên đuôi hổ, ắt hẳn chỉ có là “Cậu ông Trời” – tức con Cóc. Người xưa nói: “Thiềm độc công hổ báo” – độc của loài cóc còn hơn sức mạnh của hổ báo. “Thiềm khuyết tất hữu vũ” – cóc mà nghiến răng thì Trời ắt đổ mưa. Loài cóc tưởng như bé nhỏ mà “oai đức” và “sức mạnh” của nó lại “lớn” như thế ấy, thì có chẳng may giẫm xéo lên đuôi chúa sơn lâm thì chúa sơn lâm cũng chỉ gầm gừ mà cho qua chuyện thôi. Với cả, cóc cũng nhẹ ký, có giẫm lên thì cũng chẳng xi nhê gì, nên cũng dễ bỏ qua.

Nhưng Dịch làm ra vốn là để giúp người có Đức, thế thì Thánh nhân mượn vật, mượn tượng để hướng dẫn cho người, chứ thực ra không phải là để nói về tượng vật ấy. Trong Triều đình, trang phục (áo “bổ tử”) quan võ cấp cao thường được thêu hình hổ, màu sắc khác nhau thì phẩm vị khác nhau (như tứ phẩm màu xanh, nhị phẩm màu vàng v..v), vật đại biểu cho quyền chỉ huy thì gọi là “hổ phù”, tướng quân thiện chiến thì gọi là “hổ tướng” v..v. Giẫm lên đuôi hổ nghĩa là mạo phạm tới quyền lực của Triều đình. Nhưng Hổ lại là “Vua” rừng già, nên ở đây sự mạo phạm có thể liên hệ tới người đứng đầu trong Triều đình, tức là Hoàng Đế đương triều. (Vua còn tự xưng là Cô gia - người cô đơn, giống như Hổ sống đơn độc vậy).

Kinh nói: Bất điệt nhân, hanh.

“Điệt” là gặm, là cắn. “Điệt nhân” là cắn người. “Bất điệt nhân” có nghĩa là không cắn người.

“Cắn” là phản ứng lại mạnh mẽ khi bị “mạo phạm”, “Bất điệt” – không cắn, tức là không phản ứng lại một cách mạnh mẽ như thường lệ, tại sao lại như thế ? Vì người “mạo phạm” có chánh nghĩa, có chánh lý, có mục đích vì lợi ích chung, vì đại cuộc mà lên tiếng, mà hành xử như thế, cho nên dù mạo phạm tới uy quyền mà vẫn được “hanh” thông.

La Sơn Phu Tử - Nguyễn Thiếp từng vì thương dân và nghĩ tới đại cục lâu dài của đất nước, đã “mạo phạm” Vua Quang Trung, dâng lời khuyên can Vua thay vì vượt biên cõi mà đánh dẹp quân Thanh thì nên hòa hoãn, để dưỡng dân và củng cố chính trị kinh tế trong nước. Vua ban đầu nổi giận, xong sau đó không trị tội, mà còn khen ngợi rằng: “Khanh dĩ trực ngôn nghịch nhĩ, Trẫm tuy nộ nhi bất trách” – Ngươi dám nói lời thẳng thắn chói tai, Trẫm tuy rất giận nhưng sẽ không trách phạt.

Ấy chẳng phải là “Lí hổ vĩ, bất điệt nhân, hanh” hay sao !

Sửa bởi HieuHcmVN: 01/06/2025 - 23:01

[HieuHcmVN]

Hai người dương mắt nhìn nhau,
Vì trong lòng có nhiều điều oán than.
Mở lời một cách xổ sàng,
Vẻ như trách móc, lại thêm "gầm gừ".
Bởi do chưa tỏ, chẳng ưa.
Ghét thời chẳng phải, thương thời càng không.
Quay vào tự hỏi đáy lòng,
Là vì duyễn cũ chưa xong với mình.
Hỏi ngang, học dọc, làm kinh;
Thầy cao, thầy thấp tranh hùng bấy lâu.
Gom vào mốt mớ âu sầu,
Ngỡ là "bí kíp", "mật tâm" gia truyền.
Xài vô ứng phát linh liền.
Cớ gì có kẻ đâm xiên chê hoài.
Cáu gan, bấm bụng lời gài,
Muốn cho hắn lộ cái sai ra ngoài.
Rồi mình phân tỏ đúng sai,
Rồi mình bêu mặt hắn ngoài bờ mương.
Rồi mình hả dạ ếch ương,
Rồi mình sẽ tiếp, làm phường buôn gian.
Ngờ đâu gió thổi mây tan,
Ngờ đâu ánh sáng chiếu ngang giữa Trời.
Chân lý nó tỏa khắp nơi,
Hiện thực nó cứ phơi phơi ra ngoài.
Ai qua, ai lại thấy hoài;
Làm sao ta dẹp cho vơi căm hờn.
Ô hay, sao lại trách hờn;
Nếu mình chánh lý, lo gì người ta.
Ngẩng cao, chân bước, miệng ca;
Lời mà hiện thực, soi ra tỏ liền.
Dù cho hỏi đáp liên thiên,
Hễ mà như thật, soi liền được ngay.
Đời thật, là thước đo Thầy;
Là bùa chiếu phá, lòng ngay dạ trùng.
Hỡi ôi, ai dại mông lung;
Phải mau tự chỉnh, cuối cùng thoát ra.

Nói nữa cũng thế, chua ngoa;
"Khuê" là tranh cãi, "Cách" là đổi thay.
Giờ đấy xét cái tỏ ngay,
Người người Giác Ngộ, thầy thầy giậm chân.

Sửa bởi HieuHcmVN: 02/06/2025 - 01:41

[HieuHcmVN]

Hỏa Trạch Khuê

睽: 小事吉.
Khuê: Tiểu sự cát.​

"Khuê" nghĩa là mâu thuẫn, là ngang trái, là trừng mắt nhìn. "Khuê" và "Tụng" có mối liên hệ với nhau.

"Tụng" - tranh cãi, là biểu hiện bên ngoài của "Khuê" - mâu thuẫn, do có bất đồng về lí tưởng, mục đích, lợi ích, quan điểm v..v mà chưa thể điều hòa, tạo nên sự mâu thuẫn. "Khuê" có tính chất ngấm ngầm, âm thầm, diễn biến riêng tư trong tâm trí, thi thoảng biểu lộ ra, nhưng có phần tế nhị không rõ rệt, không mạnh mẽ công khai như "Tụng".

Mối liên hệ giữa chúng gần giống mối liên hệ giữa Giận dữ và Khó chịu. Sự khó chịu thì vẫn trong tầm kiểm soát, tuy là không thoải mái trong lòng và biểu cảm đôi lúc hơi khó coi. Còn Giận dữ là biểu hiện của sư khó chịu vượt giới hạn chế ngự, nên bộc phát ra ngoài.

Quay lại với Tụng và Khuê, khi mâu thuẫn ngấm ngầm vượt quá khả năng kiểm soát, kìm nén, sư tránh né làm lơ trở nên vô dụng, thì Tranh cãi nổ ra, ầm ĩ và công khai. Khi Tranh cãi dâng lên đỉnh điểm, chỉ có hai con đường để đi: Hoặc là Cải cách thay đổi để điều hòa xoa dịu mâu thuẫn hoăc là Chiến tranh sẽ nổ ra để chấm dứt sự mâu thuẫn ấy bằng bạo lực.

Trong lịch sử thành văn của nhân loại, trên hầu hết lĩnh vực đều diễn ra quá trình: Mâu thuẫn - Tranh cãi - Cải cách hay Chiến tranh; nó chỉ khác nhau về mức độ, cường độ và hình thức. Lĩnh vưc xảy ra mâu thuẫn có thể là tôn giáo, chính tri, kinh tế, văn hóa hay đời sống xã hội, trong từng mối quan hệ xã hội v..v

Kinh nói: Khuê, tiểu sự cát.

"Tiểu" nghĩa là nhỏ bé, là vụn vặt. "Sự" là sự việc, là vấn đề. "Cát" là vui vẻ.

Mâu thuẫn là động lưc tạo nên sự phát triển, sự đi lên. Nếu sự mâu thuẫn dừng lại ở mức độ tranh cãi, rồi đi tới thống nhất, đi đến sự thay đổi để làm cho mọi thứ trở nên tốt đẹp hơn, thì sự mâu thuẫn ấy gọi là "tiểu sự", vì nó đi đến sự đổi mới, mâu thuẫn đã được giải quyết đưa đến sự đoàn kết nhất trí, nên Thánh nhân mới nói là "Cát" đó vậy.

Dưới đây là một vài ví dụ về sự Mâu thuẫn đưa đến Tranh cãi rồi Cải cách:

1. "Chúa không chơi xúc xắc" - Đây là câu nói nổi tiếng của Einstein khi thể hiện quan điểm về thuyết cơ học lượng tử, tuy nhiên thì sau này thực tiễn đã chứng mình rằng Einstein không đúng:

Albert Einstein phản đối thuyết cơ học lượng tử do Bohr và Heisenberg đề xuất, cho rằng nó phi logic. Tranh luận này diễn ra trong hàng chục năm đã giúp thúc đẩy hàng loạt thí nghiệm kiểm chứng, dẫn đến sự ra đời của lý thuyết rối lượng tử (quantum entanglement). Sự phản biện của Einstein giúp khoa học hiểu sâu hơn về Thế giới vi mô.

2. Charles Darwin bị chỉ trích dữ dội khi công bố "Nguồn gốc các loài" (1859), vì mâu thuẫn với quan niệm sáng tạo luận của Giáo hội. Tuy nhiên, thuyết tiến hóa đã trở thành nền tảng của sinh học hiện đại, thúc đẩy sự nghiên cứu của ngành di truyền học. (DNA v..v)

3. Phong Trào Đấu Tranh Dân Quyền (Mỹ, 1950s–1960s)

Người da màu đòi quyền bình đẳng với chính quyền phân biệt chủng tộc cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 ( khi thông qua đạo luật Jim Crow Laws), dẫn tới Đạo luật Dân quyền (1964) và Đạo luật Quyền bầu cử (1965) được thông qua, xóa bỏ phân biệt chủng tộc hợp pháp.

4. Kinh tế chia sẻ (Sharing Economy) cải cách Ngành vận tải

Uber/Grab ra đời phá vỡ mô hình taxi truyền thống , các hãng taxi truyền thống đệ đơn kiện, tài xế Uber/Grab không được coi là lao động chính thức. Dẫn đến ngành giao thông công nghệ phát triển (như giao hành nhanh, đặt xe qua App v..v) chính phủ EU phải điều chỉnh luật, công nhận "lao động nền tảng".

5. "Nho Giáo và Dân Chủ" Thời Duy Tân (Nhật Bản, Thế kỷ 19)

Xã hội Nhật Bản theo Nho giáo, đề cao tầng lớp samurai và tôn ti trật tự. Sau khi Mỹ ép mở cửa (1853), Nhật đứng trước nguy cơ bị xâm lược. Minh Trị Duy Tân (1868) ra lệnh bãi bỏ lãnh địa phong kiến, giải tán Samurai thay bằng quân đội hiện đại, xây dựng chính quyền trung ương, đồng thời học hỏi phương Tây về khoa học, quân sự, giáo dục. Đưa Nhật Bản trở thành cường quốc châu Á, thoát khỏi nguy cơ trở thành thuộc địa.

Trạch Hỏa Cách

革: 已日乃孚, 元亨 利貞．悔亡．
Cách: Dĩ nhật nãi phu, nguyên hanh lợi trinh. Hối vong.​

“Cách” có nghĩa là thay đổi, là trừ bỏ đi. Bỏ đi cái “mâu thuẫn, tranh cãi”, đổi lấy cái “thống nhất, hòa hợp”.

Kinh nói: Cách, dĩ nhật nãi phu.

“Cách” là thay đổi, thay đổi cái gì ? Thay đổi bản thân, thay đổi hoàn cảnh hay là thay đổi người khác ?

Con người thông thường bị chi phối bởi hoàn cảnh, khi hoàn cảnh thay đổi, con người sẽ có xu hướng thay đổi theo. Hoàn cảnh thì nó lại được tạo thành bởi nhiều yếu tố khác nhau, nó là sự hòa hiệp của Trời, Đất, vạn vật và con người. Trời Đất thì nằm ngoài sự làm chủ của phàm nhân, người khác và vạn vật mặc dù chúng ta có thể tương tác, có thể tác động gián tiếp hay trực tiếp, có thể ảnh hưởng tới một mức độ nhất định, xong những đối tượng ấy vẫn có lối đi riêng của họ, chỉ có bản thân mình là nằm trong tầm kiểm soát của chính mình mà thôi.

Luận Ngữ nói: “Bất năng chính kỳ thân, như chính nhân hà ?” – mình chưa sửa được mình, thì làm sao mà sửa người cho được ? Lão Tử nói: “Tự chi giả minh, tự thắng giả cường” – hiểu được mình thì gọi là người sáng suốt, nhưng chiến thắng được bản thân mình mới gọi là người mạnh mẽ. Vậy thì ai cũng có thói hư tật xấu, cho nên ai cũng cần phải học tập rèn luyện, rèn luyện thành rồi thì mới trở thành bậc Quân tử, bậc Đại nhân, bậc Hiền, bậc Thánh. Nay muốn thay đổi hoàn cảnh, thay đổi người khác thì cần phải thay đổi chính mình trước tiên, thay đổi chính mình tức là nhận ra thói hư tật xấu của chính mình, rồi cải sửa nó đi. Ấy tức là nghĩa “Cách” vậy.

“Dĩ nhật” là trải qua mỗi ngày, “Nãi” nghĩa là rồi thì, thì mới. “Phu” nghĩa là làm cho người tin phục; là tín nhiệm; cũng có nghĩa là sự thành tín;

Toàn câu Kinh trên nghĩa là: Kiên trì sửa đổi mình mỗi ngày, bằng sự thành tín chân thật, thì mới có thể làm người tin phục, mới được người tín nhiệm. ( mới tự tin vào bản thân mình ).

Tại sao lại nói việc “sửa đổi bản thân mình” lại khiến mình tự tin vào chính mình ? Bởi thói hư tật xấu đã bám sâu chắc rễ nơi mình, nhờ có ý chí kiên định, có sự quyết tâm gang thép và sự kiên trì nhẫn nại, như mài sắt thành kim, mà trải qua thời gian mới thay đổi được; mới vượt thắng được sự trì trệ, sự kìm kẹp của thói hư tật xấu. Vượt thắng được rồi, sửa đổi được rồi, mình thấy mình tốt đẹp hơn trước đây, như chân tay dính bùn nay được rửa sạch đã thơm tho trở lại, bởi thế nên trong lòng sinh tâm vui thích, mới sinh sự tự tin vào bản thân vì đã làm được việc khó làm, vì đã trở thành “người mạnh mẽ” như lời của Lão Tử nói ở trên.

Không chỉ riêng Khổng Tử, Lão Tử, kể cả Phật Thích Ca trong Kinh Pháp Cú cũng nói: “Kẻ thù lớn nhất của đời người là chính mình”, thế thì phải biết rằng, việc sửa mình chính là gốc rễ của sự cải “Cách” mà Thánh hiền xưa nay đều răn nhắc.

Kinh nói: Nguyên, hanh, lợi, trinh. Hối vong.

“Nguyên, hanh, lợi, trinh” là đức hạnh của Trời, Trời ở trên cao tức chỉ sự hướng thượng, sự vươn lên. Quân tử rèn luyện bản thân, sửa đổi tính cách mỗi ngày là nhằm thành tựu đức hạnh của Trời, đó là chí hướng rộng lớn, cao cả, nhưng cũng đòi hỏi sự nỗ lực rất nhiều, bởi đây là việc khó làm bậc nhất.

Đã lấy việc hướng thượng, thành tựu đức hạnh cao dày của Trời Đất làm trí nguyện, làm mục tiêu, thì ắt trong mọi việc đều phải cẩn trọng, đều phải tỉnh xét, mỗi ngày đều phải nhìn lại mình xem ngày nay đã làm được những gì, đã sửa được những gì và còn cách đức hạnh ấy bao xa nữa ? Luận ngữ ghi lời Khổng Tử dạy Tăng Tử rằng: “Ngô nhật tam tỉnh ngô thân” – nghĩa là mỗi ngày ta tự xem xét lại bản thân mình ba việc. Bậc Hiền xưa kia rèn luyện mỗi ngày như thế, há lại chẳng hợp ý Thánh nhân lắm hay sao !

Sửa mình mỗi ngày như thế thì tất nhiên lỗi lầm càng ngày sẽ càng ít đi, sai lầm càng ngày càng bớt đi và tới lúc "Hối vong" - chẳng phải ăn năn, chẳng còn điều chi phải hối hận nữa vậy.

Sửa bởi HieuHcmVN: 15/06/2025 - 21:04

[HieuHcmVN]

Muốn mà sửa đổi bản thân,
Đâu thể gấp rút chóng thành ngay mai.
Từ từ, sửa chữa đúng sai.
Dần dần chút một, “mài” hoài tất xong.
Một khi đã gắng bỏ công,
Thời phải khéo léo, chớ lòng vội nhanh.
Bởi việc vốn chẳng chóng thành,
Nếu mình gấp rút, hỏng nhanh được gì ?
Cho nên “Tiệm”, từng bước đi;
Đừng mà, “Quy muội” – bắt liền về ngay.

Phong Sơn Tiệm

漸: 女歸, 吉, 利貞．
Tiệm: Nữ quy, cát, lợi trinh.
​

“Tiệm” nghĩa là dần dần, từ từ, làm từng bước một.

Kinh nói: Tiệm, nữ quy.

“Nữ” nghĩa là người nữ, phái nữ, là con gái, là đàn bà. “Quy” nghĩa là theo về, là con gái đi lấy chồng.

Theo truyền thống văn hóa xưa, đặc biệt là Nho gia, thiếu nữ tới độ tuổi lấy chồng, muốn xuất giá phải thực hiện đủ 6 bước, gọi là “Lục Lễ”, thực hiện đủ sáu bước này thì tức là "nữ quy":

1. Nạp thái (纳采) – Dạm ngõ (hay Chạm ngõ)
Người làm mai mối đại diện nhà trai, mang theo lễ vật, đến gặp đại diện nhà gái để bày tỏ ý định. Nhà gái nhận lễ tức là đồng ý cho hai bên tiến tới.

2. Vấn danh (问名) – Hỏi tên, tuổi
Nhà trai xin hỏi rõ tên tuổi và ngày giờ tháng năm sinh của người con gái để xem tuổi Hợp, Xung, theo phong tục truyền thống.

3. Nạp cát (纳吉) – Báo tin lành
Nhà trai sau khi xem tuổi, nếu thấy phù hợp thì thông báo cho nhà gái kèm theo lễ vật để báo tin mừng, đồng thời lên kế hoạch sửa soạn lễ vật chọn ngày đính hôn.

4. Nạp trưng (纳征) – Đính hôn
Lễ vật mang đến phải thể hiện được sự nghiêm túc (“Trưng” – chứng tỏ, làm chứng), cam kết chắc chắn sẽ kết hôn trong tương lai.

5. Thỉnh kỳ (请期) – Xin ngày cưới
Nhà trai chọn ngày lành tháng tốt , sau đó ấn định với nhà gái để tiến hành lễ thành hôn.

6. Thân nghênh (亲迎) – Rước dâu
Chú rể đi ngựa, kiệu hoa đến nhà gái. Cô dâu từ biệt cha mẹ, đội khăn che mặt, làm lễ bái đường trước bàn thờ tổ tiên, sau đó lên kiệu hoa về nhà chồng.

Lễ vật có thể xa hoa hay đơn giản, tùy theo hoàn cảnh gia đình hai bên, nhưng tuyệt đối phải giữ nghiêm “Lục lễ” không được bỏ qua bước nào cả. Chính vì vậy, Thánh nhân lấy việc trọng đại của đời người con gái – vì chỉ có một lần, nam nhân xưa kia có thể có năm thê bảy thiếp, tức nhiều lần hơn nữ - thể hiện cho sự nghiêm túc trong việc sửa mình của người Quân tử, lấy các bước không thể bỏ qua của việc lấy chồng, làm chỗ minh họa cho sự tiến lên từng bước không được nóng vội của việc sửa mình. Thánh nhân lấy việc Đời để tỏ việc Đạo, quả là ân cần chu đáo, như “Cha” dặn “Con”, chẳng khác chi Bổn sư Thích Ca Mâu Ni dặn dò đệ tử về phép “Tiệm thứ tu hành”: Giới – Định – Tuệ vậy.

Kinh nói: Cát, lợi trinh.

Tuần tự từng bước chẳng nóng vội bỏ qua bước nào, tiến bước nào chắc chắn thành tựu bước ấy, như người leo núi cách xa mặt đất lại không dây an toàn chỉ có tay chân bản thân làm chỗ dựa vào, sự sửa mình cẩn thận vững vàng như thế thì được sự “Cát” Hỷ, dẹp bỏ những suy tưởng hão huyền xa rời thực tế làm rối loạn tâm trí, giữ lòng mình trong sạch “Trinh”, như người thiếu nữ về nhà chồng mà còn vẹn nguyên tiết hạnh thì ắt được sự “lợi” ích rõ ràng.

Lôi Trạch Quy Muội

歸 妹: 征 凶 . 無 攸 利 .
Quy muội: Chinh hung. Vô du lợi.​

Chữ “Quy” ở đây với ở trên là một, đều chỉ việc người nữ đi lấy chồng. Tuy cùng là một sự việc lấy chồng, nhưng tâm trạng tình trạng của hai người nữ lại khác nhau hoàn toàn, nếu không muốn nói là trái ngược.

Kinh nói: Quy muội.

“Muội” nghĩa là em gái nhỏ, nằm trong mối liên hệ “huynh, đệ, tỷ, muội” (anh trai, em trai, chị gái, em gái) của một gia đình, khi gọi tên “muội” thì ngầm hiểu rằng người gọi là “huynh” hoặc là “tỷ”, tức là ngữ cảnh ít nhất phải có hai người thân nhau trở lên. “Nữ” là chỉ người con gái đã đủ tuổi kết hôn, còn “Muội” là chỉ người con gái còn ít tuổi nên không được phép thành hôn, vì tâm sinh lý đều chưa đảm bảo để thực hiện việc đó mà không để lại di chứng hay hậu quả xấu về sau.

Nay chưa tới thời, tới tuổi mà lại phải đi lấy chồng, nhà nhiều người mà lại bắt "em gái" phải đi xa, thế thì rõ là một bên “được” còn một bên “bị”, cho nên xoay quanh chữ “Quy” mà “nữ” thì đứng trước, “muội” thì đứng sau. Đứng trước thì là người được hỏi ý kiến, được quyền quyết định; đứng sau thì là người không được quyền quyết định, chỉ có thể chấp nhận mà làm theo. Một bên thì chủ động, một bên thì bị động, một bên thì vui vẻ hạnh phúc, một bên thì âu sầu lo lắng, thậm chí còn có phần “sợ hãi”, bởi sắp đi tới một nơi hoàn toàn xa lạ, sống với người chẳng chút tình thân, huống hồ còn phải làm những việc gì, bản thân cũng chưa đủ “trải nghiệm” và “hiểu biết” để mà hình dung ra nổi, không lo lắng, không sợ hãi thì đúng là điều vô lý.

Nay Thánh nhân lấy hai hình tượng người nữ lấy chồng để tả cho cùng một việc quan trọng là sửa mình của người Quân tử. Nếu người Quân tử ý thức rõ ràng rằng việc sửa chữa lỗi lầm thiếu khuyết của mình là cần thiết, tức là ở tâm thế chủ động thực hiện, thì sự thực hiện ấy sẽ có thứ tự có lớp lang, không nóng vội và bình tĩnh tiến lên từng bước chắc chắn cụ thể, được bước nào thành tựu bước ấy thì ắt gặt hái được những điều tốt đẹp mà cũng có thêm niềm vui. Bằng như chẳng biết tới việc sửa mình, chỉ đợi tới khi hoàn cảnh bức bách, không thể phản kháng chống cự đành thuận theo, tâm thế ở tình trạng bị động như vậy, bản thân ở tình trạng ngơ ngác như vậy, thì chẳng khác nào em gái mới lớn mà phải đi lấy chồng, trước không biết sẽ gặp chuyện gì, sau không rõ sẽ đi về đâu, bơ vơ mông lung, chân bước hú họa theo dòng đời xô đẩy, theo nghiệp quả luân hồi, thế thì ắt phải gặp những điều trái ý nghịch lòng, những cảnh tượng âu sầu ưu uất, thành tựu cũng không mà hạnh phúc thì lại càng xa vời. Phải nên nhận thức mà tự cảnh tỉnh, ấy là nghĩa thực sự của “Quy muội”.

Kinh nói: Chinh hung, vô du lợi.

“Chinh” nghĩa là đi xa. “Du” nghĩa là nơi, chốn. “Hung” nghĩa là xấu, không tốt lành, là sợ hãi. “Lợi” nghĩa là tốt đẹp, có ích. “Vô” nghĩa là không có.

Toàn câu Kinh trên nghĩa là: Đi xa xấu lắm còn lo, chẳng nơi tốt đẹp để mà về đâu.

Tuổi còn nhỏ - “muội” - như người còn nhiều lỗi lầm, còn nhiều lỗi lầm mà lại đảm đương trách nhiệm khó khăn, công việc trọng đại - "Quy", thì nhất định phải gặp trắc trở, tất nhiên phải gặp điều không tốt lành “hung”, chẳng kể là việc đó đưa mình tới đâu, có phải đúng nơi như mình kỳ vọng hay không, thì đều là không có “lợi” ích. Tình cảnh này nó ứng với câu sau đây của người xưa: “Tiểu nhân vị tu thân, tác đại sự tất bại” – Kẻ chẳng có trí sửa mình hướng tới đức hạnh của Trời Đất, thì đảm nhiệm việc lớn làm sao tránh khỏi sự thất bại.

Sửa bởi HieuHcmVN: 22/06/2025 - 12:07

[HieuHcmVN]

Hạt nhân vang nổ giữa Đời,
Mọi người mau chóng, tin Trời tin Tâm
Sửa mình gấp chớ mông lung,
Thánh Tiên đồng hiện giữa trần khổ đau.

Ngọc Hoàng ban chiếu rộng sâu,
Căn Tu Đồng Bói, mau mau tấu trình.
Cầu cho Thiên hạ thái bình,
Người người nạn khỏi, Thiên binh hạ phàm !

Địa ngục mở cửa khai quang,
Gia tiên tiền Tổ xum vầy cháu con.
Khuyên nhau thiện hạnh vẹn tròn,
Phước tăng, hoạ giảm, thọ còn gặp "Cha" !

Phật sinh hoá hiện Ta Bà,
Nghìn năm Hoa Hội tiếp đà nối theo.
Thượng nguyên lập lại sớm chiều,
Chánh tin gửi tới muôn người tỏ hay !

[HieuHcmVN]

Hỏa Lôi Phệ Hạp

噬嗑: 亨, 利用獄．
Phệ Hạp: Hanh, lợi dụng ngục.​

“Phệ” có nghĩa là cắn bằng răng, cũng có nghĩa là thôn tính, xâm chiếm ( ý chỉ rằng, thay vì sửa mình thì người Quân tử lại buông lung thân tâm, dẫn đến thói hư tật xấu nó xâm nhập, nó xâm chiếm, nó thôn tính, nó thao túng con người mình, khiến mình trở thành phiên bản xấu tệ của tâm hồn vốn cao thượng trong sạch khi mới xuất hiện nơi cuộc đời này). “Hạp” nghĩa là đóng, ngậm, khép lại; cũng có nghĩa là làm cho hợp lại với nhau. “Ngục” là nơi giam giữ.

Kinh nói: Phệ Hạp, hanh.

“Phệ” là cắn, khi cắn thì người ta thường phải há miệng, hai hàm răng trên dưới mở ra, mở ra rồi thì mới đưa vật cần cắn xé vào giữa hai hàm răng, sau đó khép lại giữ vật, dùng sức của cơ hàm mà phá hủy mối liên kết của vật được đưa vào, tách vật ra thành từng mảnh, rồi khép hai hàm răng lại với nhau – tức là “Phệ hạp”, để phần bị cắn rơi vào trong miệng, nhai nhuyễn rồi nuốt xuống dạ dày mà tiêu hóa.

Vậy vật đưa vào để cắn là vật gì thế ? Có phải trái cây thơm ngon chăng ? Hay là thức ăn bổ dưỡng ? Không phải, tất nhiên là không rồi; vì Thánh nhân chẳng lấy sự cắn để nói việc ăn, như thế thì đâu cần tới Thánh nhân, nên để việc này cho bác sỹ răng hàm mặt hoặc bác sỹ chuyên khoa tiêu hóa thì sẽ thích hợp hơn. Xuyên xuốt cả quyển Kinh Dịch, đều là sự khuyên răn về rèn luyện Đức Hạnh, Tài Trí để làm người hướng thượng, làm người hữu ích, làm “bông hoa” đẹp giữa cõi trần ô trược. Thánh nhân khéo léo đan xen, ẩn chứa trong từng hình tượng thí dụ của đời sống thường nhật, vì thế biết rằng ở đây, ý nghĩa cũng lại xoay quanh nhưng điều trọng yếu như thế mà thôi.

Vật đưa vào miệng mà Thánh nhân nói tới chính là “thói hư tật xấu”, hai hàm răng tức là Giới – Định theo nhà Phật, cũng tức là kỷ luật và quyết tâm, là khuôn phép và lòng kiên định duy trì khuôn phép đó, theo ý nghĩa phổ thông của người đời.

“Thói quen xấu tệ” có cái dễ bỏ, dễ phá hủy, dễ “tiêu hóa”; cũng có cái bền vững, khó bỏ, khó diệt trừ. Vậy thì “Phệ hạp” tức là lấy Giới – Định, lấy kỷ luật và quyết tâm hòa hiệp lại, như hai hàm rằng khép lại với nhau, làm vũ khí triệt tiêu thói hư tật xấu. Người Quân tử phải tỉnh táo để nhận ra khuyết điểm, cần dũng cảm để nói ra, phơi bày khuyết điểm ấy cho mọi người dạy bảo; cuối cùng, phải dùng hết ý chí và lòng tự tin ứng dụng Giới – Định mà thành tựu thiện pháp, xóa bỏ thói hư tật xấu thì được mọi sự tốt đẹp “hanh” thông. Ấy là thật nghĩa của “Phệ Hạp, hanh”.

Kinh nói: Lợi dụng ngục.

“Ngục” là nơi giam giữ kẻ tệ ác xấu xa, nay ví thói hư tật xấu cũng giống như kẻ tội phạm, cho nên Thánh nhân sử dụng hình ảnh ngục tù để biểu đạt cho người Quân tử biết rằng: thói xấu cần phải nhốt giam lại bằng “ngục tù” Giới luật ( nhà Nho gọi là Lễ Nghĩa ), nhốt giam nó lại thì nó không phương hại tới người khác và chính mình. Nhốt rồi thì làm sao nữa ? Phải quản thúc nó, phải dạy dỗ nó, phải uốn nắn nó, cho tới khi nó từ “ác” thành “thiện” rồi mới được trả nó về với xã hội bên ngoài, khi đó sẽ trở thành người Đạo Đức mà làm lợi ích cho nhân loại.

Cho nên, nói “dụng ngục” – tức là sử dụng hình phạt, sử dụng kỷ luật, là sự tự quở trách bản thân, là sự tự răn nhắc bản thân với vô vàn hình thức đa dạng khác nhau như trách móc, khuyên nhủ, chỉ ra sự nguy hại, cho thấy hậu quả bất như ý v…v mỗi khi Thân Tâm lệch lạc sai đường, như chú bé chăn trâu dùng roi đánh vào mông trâu, mỗi khi trâu đi không đúng nơi đúng chỗ, ăn vào lúa mạ của người. Trâu đi sai đường là thói xấu cần bỏ, ăn lúa mạ là tổn hại cần tránh, đó là việc làm tiêu mòn phước đức, chú bé là Tâm người Quân tử quyết trí rèn luyện Đức Hạnh, roi là “ngục” hình , là kỷ luật, là hình phạt thể hiện sự cứng rắn mạnh mẽ mỗi khi bản thân làm sai trí hướng đã chọn, làm sai lời dạy của Hiền Thánh đã trao truyền. Do sự sửa mình mạnh mẽ và đầy lòng quyết tâm ấy, lỗi lầm có lỡ xảy ra cũng liền được khắc phục, lâu dài cái lực của thói xấu nó yếu đi, sự chi phối thân tâm không còn mạnh mẽ như trước, lặp lại và giữ gìn lâu dài như thế thì tất nhiên mọi việc từ từ rồi sẽ được “hanh” thông như ý thôi. Ấy là từ bức tranh được trâu, tới bức tranh cưỡi trâu thong dong, là hình ảnh lột tả quá trình “Phệ Hạp, lợi dụng ngục” mà bậc Thánh nhân khéo léo sử dụng hình tượng mà răn dạy người Quân tử đó vậy.

[HieuHcmVN]

Thủy Phong Tỉnh

井: 改邑不改井, 无喪无得, 往來井井．
Tỉnh: Cải ấp bất cải tỉnh, vô táng vô đắc, vãng lai tỉnh tỉnh.
汔至, 亦未繘井, 羸其瓶, 凶．
Ngật chí, diệc vị quất tỉnh, luy kì bình, hung.​

“Tỉnh” là cái giếng, cũng nghĩa là đào sâu xuống lấy mạch nước để dùng.

Trên thì “lo ăn”, dưới thì “lo uống”, kể ra Thánh nhân cũng “bận rộn” với việc thường nhật, không thua gì phàm nhân tại thế gian cả. Chỉ có khác người thường ở chỗ, người thường vì mình mà lo lắng, Thánh nhân vì người mà “lo toan", cho nên phải nói ra, kẻo người vì “vô minh” che mờ nên chẳng rõ, rồi lại phạm sai lầm, khiến cho một đời trôi qua, sinh ra thì khóc oe oe, đi rồi nước ngắn nước dài chảy ra, chẳng hiểu sao lại đẻ ra, sinh rồi lại tử hóa rồi hoàn không. Cho nên, nỗi lo của Thánh nhân cũng giống như lòng thương rộng lớn của Trời Đất, vì thế khi làm người phải biết ơn ấy để gắng sức luyện rèn thân tâm, theo lời dạy ân cần mà sống một kiếp người khỏi uổng phí vô ích.

Kinh nói: Cải ấp bất cải tỉnh.

“Cải” là sửa, là chữa. “Ấp” là kinh đô, là đất được phong, là một vùng đất. “Cải ấp bất cải tỉnh” nghĩa là có thể đổi kinh đô, có thể đổi trú xứ mà chẳng thể đổi giếng nước. Vì sao vậy ? vì giếng đào lấy nước ngầm từ lòng đất, nước ngầm chảy theo mạch ở dưới sâu, đâu thể thay đổi, nên giếng cũng phải thuận theo mà giữ nguyên hiện trạng đó thôi. Thân thể như cái ấp có thể thay đổi trẻ hóa già, yếu hóa mạnh, chứ tâm hồn thì nó vẫn cứ trơ trơ ở đó, trường tồn với trăng sao muôn thủa.

“Tâm hồn” là giếng nước, ý niệm trong sáng thiện lành là dòng nước mát không bị vẩn đục ô nhiễm. ( Có những cái “giếng” tâm hôn, mà "nước" không uống được, không dùng được, bởi dòng nước chảy trong tâm hồn ấy chứa đầy “độc tố” như : oán hờn, thù ghét, giận dữ, ganh tị, mưu hại, gian dối v..v ). “Thân thể” là vùng đất quan trọng mà tâm hồn “giếng” đặt để, nương vào. “Cải ấp” tức là sửa đổi thân miệng ý sao cho nó thiện lành, tốt đẹp như lời dạy của chư vị Hiền Thánh. Thân thì sửa, tại sao tâm lại không sửa ? Bởi Tâm là cái giếng, giếng có thể đục, có thể trong, sự trong đục là ý niệm "dòng nước" lăng xăng trôi chảy không ngừng trong tâm hồn “giếng”, chứ tâm “giếng” vốn chẳng động, chẳng thay đổi, chẳng thiện ác, nếu tâm “giếng” lúc khởi ý ác thì chuyển thành tâm ác thế làm sao cái thiện nó sinh ra được nữa ? (VD: có những kẻ sát nhân máu lạnh, nhưng lại rất hiếu thuận cha mẹ yêu thương con cái, thế thì cái hiếu thuận là thiện, sự mất nhân tính là ác, vậy lúc hiếu thuận cái ác nó ẩn khuất chỗ nào ? khi nó xuất hiện thì cái hiếu thuận nó lại lẩn trốn đi đâu ? Vì thế biết rằng, ý niệm có thay đổi thiện ác, chứ tâm hồn thì luôn như thế, chứa đựng chứ không ô nhiễm.) Do vốn thường trụ nên không cần “cải” sửa, mà thực tế thì muốn thay cũng thay không nổi nữa, nó vô hình vô tướng, lấy gì mà thay nó được đây ? Cho nên nói “bất cải”, là ý chỉ cần giữ vững sự thiện tâm được rồi, không cần thay đổi theo sự thay đổi của thân thể. Vì thân thể có sinh có diệt, ý niệm theo cảnh vật xoay chuyển có mừng, giận, buồn, vui; nhưng tâm hồn thì sinh ra đã thế, chết đi vẫn vậy, cho nên “bất cải” cũng là nhắc rằng chỉ cần giữ nguyên như ban sơ là được, như lúc mới sinh vậy, là tốt đẹp lắm rồi.

Lão Tử nói: “Chuyên khí trí nhu, năng anh như hồ ?” – Tập trung chí khí tới mức mềm mại, có thể như là đứa trẻ thơ chăng ?, tức là lấy sự thuần khiết như trẻ thơ làm con đường trở về với Đại Đạo. Mạnh Tử nói: “Đại nhân giả, bất thất kỳ xích tử chi tâm dã” – Bậc đại nhân, là người không đánh mất tấm lòng thơ trẻ. Cả hai vị tiền nhân đều nhấn mạnh sự “trong sáng” như trẻ thơ, là yếu tố quan trọng để thành tựu Đạo Đức, so với nghĩa “Trinh” mà Kinh Dịch để cập cũng có những nét tương đồng nhất đinh, gọi là tương đồng bởi vì đức Trinh trong Dịch nó “trưởng thành” nên có trong sự trong sáng, trong sạch, tinh khiết, một bầu trời Trí Huệ vô cùng rộng lớn, cho nên vừa giúp đời giúp người lại thành tựu luôn cả cho mình nữa vậy. Còn “trẻ thơ” thì chỉ có thể trong sáng, mà thiếu cái dụng “trí Đức”, vì thế chỉ nói là tương đồng, chứ chẳng nói là giống nhau. Như trong 10 bức tranh Thiền, thì tâm “trẻ thơ” có thể tới được “Quên trâu còn người” hay “Người trâu đều quên”. Còn ở đức Trinh của Trời Đất có thể tới chỗ “Trở về nguồn cội” hay “Thỏng tay vào chợ.” Ấy là chỗ khác biệt sâu sắc, ở đây chỉ nói lược qua mà không bàn sâu nữa, sẽ dành cho chủ đề ấy vào một dịp khác thích hợp hơn.

Kinh nói: Vô táng vô đắc, vãng lai tỉnh tỉnh

“Táng” là đánh mất, là rơi mất. “Đắc” là đạt được, có được, gặp phải. “Vô” là chẳng phải; là đừng, chớ, không nên; cũng có nghĩa là dù cho. “Vãng” là đi. “Lai” là đến. “Tỉnh tỉnh” là nước lên không ngưng; cũng có nghĩa là sáng suốt, là tỉnh táo – tức có ý thức và hiểu rõ mọi chuyện đang diễn ra. ( Đây là cách nói khác của từ “Chánh niệm” hay để tâm, đặt tâm – nó ngược nghĩa với “vô tâm” hay thất niệm).

Toàn câu Kinh trên có hai tầng nghĩa, một là: Chẳng vơi chẳng đầy, thay nhau mà múc. Hai là : Chẳng phải lo đánh mất, chẳng phải cố đạt được, tới lui đều sáng suốt.

Người Quân tử trên bước đường sửa chữa lỗi lầm, hoàn thiện bản thân mình; tất nhiên là sẽ có lúc hăng hái tiến tới, lại có lúc lui sụt thả trôi - ấy là bản tính của phàm nhân. Cho nên hết kiếp này sinh rồi kiếp khác tử, sửa mình luôn luôn như đun nước cho sôi, nhưng cứ nước gần sôi lại rút củi dập lửa, thành ra trải qua bao thời gian mà vẫn dậm chân tại chỗ. Chính vì hiểu rõ tình trạng ấy, Thánh nhân đặc biệt khuyên răn: trong lúc sửa mình, thay đổi thân tâm cho nó hướng thiện hướng thượng, giả như có bị lui sụt, lúc được lúc không, lúc thì như Bụt hiện thân, khi thì lại như La Sát giáng thế, thì cũng không sao, chớ lo, đừng có bận tâm mà suy nghĩ nặng nề quá, biết sai sửa sai, chưa thành thì làm lại, sự sửa mình vốn dĩ không phải là cuộc đua ai nhanh thì về đích sớm, ai sớm thì được quà to, mà ở đây là làm cho mình, để cho mình tốt lên mỗi ngày mỗi kiếp, vì thế không có được hay mất gì cả, chỉ là không ngừng đi lên, không ngừng tiến bộ, luôn giữ lòng trong sáng và thành thật, nhìn nhận rõ ràng thân tâm mình trong mọi lúc mọi nơi, khi tới khi lui miễn là rõ ràng sáng suốt, biết mình như nào và cần phải làm gì tiếp theo là được. Có đi không ngừng thì có ngày tới đích. Đừng có nản lòng mà tự ti bỏ cuộc !

Luận Ngữ, ghi lại lời Khổng Phu Tử rằng: ”Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri dã” – tức là biết thì nói rằng biết, không biết thì nói rằng không biết, đó mới thật là biết vậy. Thế chỉ cần biết mình đang làm gì, chớ mà bận lòng sự được mất, chính cái biết rõ ràng bản thân tức là “ngọc quý” cần giữ gìn và nuôi dưỡng trong sự sửa mình đó vậy. Tâm niệm, suy nghĩ mình thay đổi tích cực hay tiêu cực, Thân mình thay đổi dễ chịu hay khó chịu, hết thảy đều biết rõ ràng, rồi từ từ điều chỉnh cho đúng hướng, như thế thì sự sửa mình của ta đã đạp tiếp dấu chân của hiền Thánh tiền nhân rồi đó.

Kinh nói: Ngật chí, diệc vị quất tỉnh, luy kì bình, hung.

“Ngật” là nước cạn. “Chí” là đạt đến. “Diệc” là tuy. “Vị” là chưa. “Quất” là sợi dây kéo nước từ giếng lên. “Bình” là gầu đựng nước, đồ đựng nước buộc vào sợi dây – “Quất”; “kì bình” là cái bình mà buộc vào xợi dây ấy. “Hung” là xấu, không tốt lành.

Toàn câu Kinh trên nghĩa là: Nước giếng tới mức cạn rồi, lấy dây thả bình để kéo nước mà chưa được nước đã bể mất cái bình, thật đúng là xui xẻo.

Thánh nhân lấy việc thường ngày hay làm là kéo nước giếng lên sử dụng, thế mà bao ngày kéo nước chẳng sao, tự nhiên nay nước thì không lấy được còn làm bể mất cái bình, chỉ vì trước lúc lấy nước không coi giếng có còn nước hay chăng ? Thế thì có phải là làm việc mà không để tâm, làm mà chẳng biết mình đang làm gì, chỉ có làm như cái máy, lặp lại một cách vô thức, cho nên mới xảy ra cái việc "bể bình", hối tiếc như vậy hay sao ?

Việc thường ngày còn không để tâm, việc nhỏ còn chẳng để ý thì những việc lớn lao hơn, tế nhị hơn, trọng đại hơn làm sao mà không để xảy ra hư hỏng, sao mà chẳng chịu “hung” xấu cho được. Rốt cục cũng tại bởi chẳng giữ viên ngọc quý “chánh niệm” thường biết rõ ràng trong mỗi việc làm mà ra cả.

Ô hay ! Lời Thánh nhân quá đỗi chân thường, trải ngàn năm rồi vẫn vẹn nguyên giá trị, âu cũng tại lòng người lao xao, nên lãng quên mà bỏ lỡ !

Sửa bởi HieuHcmVN: 24/06/2025 - 10:00

[HieuHcmVN]

Vui lòng Đăng nhập hoặc Đăng ký hội viên để đọc nội dung đã ẩn

ThienKhoi8666, on 24/06/2025 - 15:46, said:

Kính mong quản trị viên có thể xóa tài khoản tuvilyso của cháu.



Do cháu đã viết ra những lời không được hay cho lắm trên diễn đàn. Nay cháu hối hận quá, mong quản trị viên giúp cháu xóa tài khoản



Xin cảm ơn!

Cha mẹ cho ăn học Đại học, tức là cũng sướng hơn nhiều người rồi mà em, muốn được chú ý thì phải làm gì có ý nghĩa, chứ spam cả Diễn Đàn chỉ vì muốn mình "không còn xuất hiện" trên đây thì là người phá hoại rồi !

[HieuHcmVN]

Có khi nhiếc móc chẳng xong,
Có khi kìm nén để lòng tạm yên.
Có khi rộng lượng, được liền;
Cũng khiến dạ phiền nhẹ bớt âu lo.
Sửa mình khéo léo thuận cho,
"Căng", "chùng" đúng lúc, thì không mệt nhoài.
Đường dài việc khó gắng ai,
"Giá" thời trả hết, việc thời thành công.
"Tổn", "Hàm" ta bước thong dong,
Thả trâu gặm cỏ, ngồi nằm rung chân.

Sơn Trạch Tổn
損: 有孚, 元吉, 无咎, 可貞, 利有攸往
Tổn: Hữu phu, nguyên cát, vô cữu, khả trinh, lợi hữu du vãng.
曷之用 ? 二簋可用享
Hạt chi dụng? Nhị quỹ khả dụng hưởng.​

“Tổn” nghĩa là đè nén xuống, là giảm bớt; cũng có nghĩa là nhiếc móc, đay nghiến; là làm hại, là hủy hoại. “Phu” nghĩa là sự thành tín; “Hữu phu” là có sự thành tín. “Nguyên” tức ban sơ, là khởi thủy; là trạng thái trong sáng lúc mới có mặt trên cuộc đời này. “Cữu” là lỗi lầm; “Vô cữu” là không phạm lỗi lầm. “Khả” nghĩa là có thể; là thích hợp; “Trinh” là sự trong sáng, trong trắng, là tiết hạnh cao quý. “Hữu du vãng” là đi ra ngoài; “Lợi hữu du vãng” là đi xa ra ngoài thì có lợi. “Chi” nghĩa là thuộc về. “Hạt” nghĩa cớ gì, tại sao. “Hạt chi dụng ?” nghĩa là dùng nó bằng cách nào ? “Quỹ” là bình đựng lúa, nếp, kê v..v để cúng tế thời xưa ( "Quỹ" thường có hình tròn, có nắp đậy, có hai quai cầm hai bên và có chân đế. Chất liệu phổ biến là đồng, nhưng cũng có thể làm bằng gốm hoặc các vật liệu khác.) “Hưởng” là dâng lên, là tiến cống. “Khả dụng hưởng” là có thể sử dụng để dâng lên.

Toàn bộ các câu Kinh trên nghĩa là: Hãy giảm bớt hình thức, có sự thành tín với tâm trong sáng như thủa phát tâm ban đầu là đủ khiến vui lòng rồi, mà cũng không phạm lỗi lầm chi cả. Khi có việc ra ngoài, chỉ cần giữ gìn sự thuần khiết phù hợp là sẽ được lợi ích. Cách làm như thế nào ? Sử dụng hai bình đựng lúa nếp để dâng lên là được.

Thánh nhân lấy hình thức tế lễ giản dị để biểu đạt cho sự sửa mình của người Quân tử, cái quý nằm ở chỗ “thành tín”, “trong sáng” và “kính cẩn”, nghĩa là ở sự chân thật nội tâm, chớ không phải ở nơi, ở lúc, ở hình thức bên ngoài cho người khác thấy, để người khác coi. Tu sửa mà chỉ để cho người khác coi vào, nhìn vào và cố làm sao để họ không chê bai mà khen ngợi mình, thì ấy không phải là sự sửa mình chân chánh. Việc làm như thế chỉ nuôi lớn bản ngã, là sự làm màu ra vẻ, không đi vào thực chất. Nó chỉ khiến tăng thêm sự che đậy, sự giả dối của nội tâm. Không có ích chi cho sự thành tựu Đức Hạnh chân thật, nó không khiến ta đạt được sự an vui đích thực và khả năng bình thản trước sóng gió nghịch cảnh. Nó sẽ làm ta mệt mỏi hơn vì phải đóng diễn nhiều vai nơi thế gian.

Kinh nói: Tổn, Hữu phu, nguyên cát, vô cữu, khả trinh, lợi hữu du vãng.

“Tổn” là giảm bớt, là nhiếc móc, là đay nghiến, là sự hủy hoại. Tại sao sự nhiếc móc xuất hiện, sự đay nghiến xuất hiện ? Vì ta làm sai cách hay vì người không thích ta; hay vì ta tức giận chính mình vì sửa chữa hoài mà không hết thói hư tật xấu ? Tại vì thói xấu còn thì chướng nạn dĩ nhiên xuất hiện, “nhiếc móc”, “đay nghiễn” chỉ là một trong những thử thách thường tình để hỗ trợ ta bào mòn thói xấu thôi, không có gì bất ngờ cả, thậm chí cần phải cảm ơn vì nó xuất hiện, chớ nó không xuất hiện thì ta lại cứ nghĩ mình ổn rồi, khỏi cần sửa chữa gì thêm nữa, nghĩ rằng ta đã tốt đẹp rồi khi mà ta chưa như thế ấy là nuôi lớn sự nguy hại âm thầm, ắt sẽ phải chịu quả đắng về sau.

Người ta thường nói: “Cái gì cũng có cái giá của nó”, sự tu sửa bản thân dĩ nhiên cũng vậy, cái “giá” cũng không hề “rẻ”, giá đó là gì vậy ? Là nhận chịu thiệt thòi ! Tại sao sửa mình là việc trong mình lại phải nhẫn chịu thiệt thòi ? Vì sửa mình cốt làm cho lòng trong lặng hơn, nghĩa là phải bỏ cái Tôi của mình qua một bên, bỏ cái ý riêng mà thay vào đó là cái lợi chung. Cho nên, không làm việc mưu cầu cho bản thân mình thì dĩ nhiên phải thuận theo khát vọng của người, vì người mà quên mình thì cái Tôi nó mới tiêu mòn, thói hư tật xấu nó mới không có nơi trú ngụ. Bằng không thì người bảo anh làm vậy không đúng rồi, thì mình đáp không đúng gì mà không đúng, tôi làm vậy suốt có sao đâu ! Hoặc khi có người nói, anh đừng như thế nữa chẳng có lợi đâu, thì mình nói đấy là quyền tự do của tôi, không khiến anh bận tâm, tôi thích thì tôi làm, có vấn đề gì nào ? Thế đấy, cứ hễ mà người ý kiến là mình phản bác lại liền, để bảo vệ quan kiến cá nhân. Bo bo giữ lấy ý mình thì cái Tôi nó lớn dần theo năm tháng, sự cố chấp nó nở rộ như cỏ dại mùa Xuân thì làm sao mà thói hư tật xấu nó thay mầu đội dạng thành thói lành việc tốt cho được. Dẹp trừ bản ngã là gốc của tu sửa, do đó, nhẫn chịu thiệt thòi là cái giá phải trả đi. Nói là thiệt, chứ thật ra, nếu mình bỏ đi cái dở mà thu về cái tốt lành, thì rốt cục mình là người được lợi nhất chớ có ai được lợi hơn mình đâu. Nên bỏ cái dở, hạ cái Tôi, lắng nghe cái đúng và tự sửa cái sai thì ấy là tự mình thương mình, tự mình cứu mình, tự mình làm điều tốt mang lại hạnh phúc an vui lâu dài cho chính mình đó vậy. Đó là vì sao tuy “tổn” mà lại được “Cát”, “lợi”. Thánh nhân nhấn mạnh trong quá trình tự sửa mình, thì nhẫn chịu “tổn” hại thiệt thòi là thứ bậc đầu tiên.

Vậy khi bị chỉ trích, khi bị lên án, khi bị góp ý v…v tức là khi bị người tác động tới thì mình nên làm sao ? Cứ thành tín “hữu phu” là được. Chỉ cần vậy là đủ rồi, dụng đúng cái chỗ dạy của bậc Hiền Thánh: Biết sao thì nói vậy, không biết thì nói là không biết, làm được hay không làm được thì cứ nói thẳng ra, khó khăn chướng ngại ở đâu thì cứ khai cho hết…vậy đó, phơi bày gan ruột ra cho thiện hạ mổ xẻ, thì ắt là người có lòng sẽ chỉ vẽ cho ta con đường ta đi mà cũng không chấp nhất ta làm gì, vì ta là người thành thực không che dấu. Ai mà lại không yêu quý sự thành thật cơ chứ ? Chỉ có kẻ muốn chịu khổ về sau thì mới ghét bỏ sự thành thật mà thôi !

Hễ muốn thành thật thì phải giữ tâm trong sáng, cũng như sự thành thật sẽ giúp việc giữ gìn tâm trong sáng được dễ dàng hơn “khả trinh”. Không có so đo suy tính thiệt hơn, không để trong tâm có chút lòng toan tính lao xao nào, như Trời trong xanh không mây che phủ, thuần khiết “trong sáng” thì sự thành thật nó mới lột tả được đúng hiện thực, nó mới mang lại “Cát” hỷ niềm vui cho cả mình và người đón nhận. Không tin ư ? Làm thử coi ! Khẩu quyết Thánh nhân dạy là: “lòng trống rỗng và nói ra sự thật”, đơn giản vậy đó, tu sửa “dễ như ăn kẹo”, thêm bớt nhào nặn mới khó, chứ khai thật ra những gì hiện hữu thì khó gì đâu nào phải không ?

Như trước đây đã từng nói, việc đi ra ngoài cuộc đời, va chạm cuộc sống, tức là sự cọ sát mài dũa tâm tánh nó luôn có “lợi” cho việc sửa mình, hơn là chỉ ngồi yên một chỗ xa cách tất cả, vì do có sự tương tác nên nó dễ bộc lộ thói quen – thứ mà phản ứng lại ngay khi bị tác động là thứ chân thật – lấy đó làm chỗ nhìn nhận học tập, làm chỗ tu sửa. Vì thế việc ra ngoài “hữu du vãng” mang theo tâm hồn thành thật không quanh co, khả dĩ có “lợi” cho sự rèn luyện tâm tánh, để làm lộ ra đức “Trinh” thuần khiết tiềm ẩn bên trong, là điều nên làm vậy.

Kinh nói: Hạt chi dụng? Nhị quỹ khả dụng hưởng.

Ấy là Thánh nhân đặt mình vào vị trí của phàm nhân mà tự hỏi để mà tự đáp, vì nhiều khi phàm nhân cũng không biết có việc đó để mà hỏi, hoặc có biết cũng chẳng dám hỏi vì sợ bị chê trách. Nên thôi thì, Thánh nhân có lòng, gọi là “tự biên tự diễn”, tự hỏi tự đáp. Tu sửa bản thân phải chịu thiệt thòi, thế làm sao để nhẫn chịu thiệt thòi mà không đòi đè người ra đánh hay là khóc tu tu như trẻ em bị dựt mất kẹo cầm tay đây ? Đơn giản như đang giỡn: “lấy hai cái bình dâng lên”.

Trên nói ăn, nói uống, nay lại nói bình nói lọ nói lúa nói kê, quả là các Ngài cũng thật thảnh thơi, nên nơi nơi đều đảo mắt tới, chính thế mà thích đem cái thí dụ gần kề trước mắt để tỏ cái Đạo sâu sắc bên trong. Tại sao phải lấy bình đựng lúa ? Tại sao phải là hai không phải là ba bốn năm hay một ? Vì tu sửa cần cân bằng khéo léo, nên lấy hai; vì khổ não chẳng khi không mà rớt xuống, đều từ tương tác mà sinh ra nên nói hai; vì sự biết và cái biết luôn song hành không rời nên lấy hai mà không phải là con số khác. Lại nữa vì “bình” có thể chưa đựng lúa kê, là thứ quan trọng cho sự sống và “tâm hồn” lại có thể chứa đựng những ý niệm, là cội gốc sinh ra hành động thiện ác thuận nghich, thế thì lấy “bình” tượng cho “tâm”, lấy “lúa, kê” tượng cho ý niệm thiện lành ích lợi, đem cái ý tốt đẹp trao dâng cho người, đổi lấy lấy cái chỉ trích, cái khó chịu, cái thiệt thòi mà người mang đến cho mình. Nói nôm na là lấy ân báo oán theo kiểu thế tục, vì người đời hay ví von sự nghịch cảnh mình gặp là điều “oán than” vậy đó.

Người xưa nói: “ Oán oán tương báo, hà thời liễu ?” – Đem oán thù đáp trả thù oán thì bao giờ mới kết thúc ? Lại nói : “Nhẫn nhất thời phong bình lãng tĩnh, thối nhất bộ hải khoát thiên không” – nhẫn một lúc sóng yên gió lặng, lùi một bước biển rộng Trời cao. Y cứ vào đây thì biết cái gốc của sự thành tựu đức “nhẫn” tức là chịu “tổn” mà không khởi sinh ý định báo thù, không khởi lên cái ý muốn báo oán, muốn làm đối phương phải chịu sự đau khổ tương xứng giống mình. Làm như thế thì sao gọi là “tu sửa” gì nữa, đó là trả đũa, là hơn thua mất rồi.

Hãy vui vẻ nhẫn chịu sự “tổn thương” mà hoàn cảnh bất như ý nó mang tới, nhưng sự tổn thương ấy không phải sinh rồi thì giữ nó lại để nó hành hạ thân tâm mình, mà đem sự tổn thương ấy, bỏ vô cái lọ “bình an” mà dâng lên Trời cao với đức Trinh thuần khiết - nghĩa là buông xả nó đi, hóa giải nó đi bằng tâm khoan dung, trong sáng, cao thượng vốn sẵn nơi mình. Trời Đất sẽ đón nhận hết, coi như là lễ vật quý, trao cho Trời Đất cái đó thì lòng mình nhẹ lại, ấy là nghĩa thô nghĩa tế của sự khéo dụng tâm khi phải gặp điều trái lòng khó yên. “Nhẫn khổ thì hết khổ” ấy là chân lý chắc thật, chớ nên lo lắng hoài nghi thêm làm gì !

Chẳng thể mà hễ bị oán than thì ai nấy lại kêu hai tiếng: Trời ơi ! Kêu mà không gửi gì cho nhau thì người ta gọi là kêu réo ầm ĩ, đã kêu Trời ơi rồi, thì nên tặng cho Trời cái nỗi lòng của mình nữa, thì mới được coi là trọn vẹn câu chuyện.

Sửa bởi HieuHcmVN: 24/06/2025 - 23:00

[HieuHcmVN]

Trạch Sơn Hàm

咸: 亨, 利貞, 取女吉．
Hàm: Hanh, lợi trinh, thủ nữ cát.​

“Hàm” nghĩa là vị mặn; cũng có nghĩa là cảm ứng, cảm mến, giao cảm. “Thủ” là chọn lấy; “Nữ” là con gái. “Thủ nữ” là lấy vợ - chọn người nữ để lấy làm vợ. “Cát” là vui vẻ. “Hanh” là thông. “Lợi” là có ích. “Trinh” là trong trắng, trong sạch, trong sáng.

Trong ngũ vị (chua, cay, mặn, ngọt, đắng), theo Đông Y, vị mặn thuộc hành Thủy, là chất dẫn nuôi tạng Thận – đây là cơ quan đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe của con người, có mối liên hệ mật thiết tới sức khỏe sinh lý, khả năng tình dục và sức sống. Tình dục quá độ có thể gây tổn thương thận, rút cạn sức sống khiến cơ thể luôn trong tình trạng mệt mỏi uể oải, dẫn đến khả năng làm việc có ích cho Đời cũng sẽ theo đó giảm sút rất nhiều. Nay Thánh nhân lấy từ “Hàm” để nói ra sự thu hút, mối liên hệ vô hình giữa người với người, giữa nam với nữ. Lại lấy hình ảnh “thủ nữ” – lấy vợ để nói tới trong quẻ “Hàm”, dĩ nhiên ẩn nghĩa sâu sắc rất nhiều, nay chỉ có thể lược nói vài điểm trọng yếu:

Thứ nhất, nam nữ bị hấp dẫn nhau phổ biến nhất là bởi nhan sắc, nhà Phật gọi là sắc dục. Kinh Tăng Chi Bộ, bài Nữ sắc ghi: “Ta không thấy một sắc nào khác, này các Tỷ kheo, xâm chiếm và ngự trị tâm người đàn ông, như sắc người đàn bà. Này các Tỷ kheo, sắc người đàn bà xâm chiếm và ngự trị tâm người đàn ông”. Nay Thánh nhân dạy người Quân tử phải biết rèn luyện Đức Hạnh, lập trí hướng thiện hướng thượng, ắt biết chỗ làm “siêu vẹo” lòng người Quân tử nhất, làm cho người Quân tử khó đứng vững nhất trên sự Đạo Đức đó chính là “nữ sắc”. Vì vậy đặc biệt lấy việc hấp dẫn của sắc đẹp, lấy việc “vui thú” của tình dục làm chỗ cảnh báo cần nên tiết chế, cần phải tiết độ, nếu không sẽ gây nguy hại cho chính mình, mà sự rèn luyện Đức Hạnh cũng khó thành được vậy. Người xưa nói: “Anh hùng nan quá mỹ nhân quan” – người anh hùng ( người có ý chí rất mạnh mẽ ) cũng khó qua nổi ải mỹ nhân. Khó chứ không phải không làm được, nhưng nó khó tới độ Phật Thích Ca còn “than thở” rằng: “Trong các thứ ái dục, không gì đáng ngại bằng sắc dục. Lòng ham thích sắc đẹp to lớn không gì sánh bằng. May thay, chỉ có một mình nó mà thôi. Nếu có hai thứ như thế thì khắp thiên hạ không ai có thể tu Ðạo được cả!” <Chương 24, Kinh Phật nói Bốn mươi hai chương>

Thứ hai, ham muốn sắc dục quá độ thì một vợ chưa đủ phải thêm năm thê bảy thiếp, vợ mình chưa đủ thì thấy vợ người hấp dẫn cũng tìm cách để chiếm đoạt, đâu có kể nhân nghĩa Đạo Đức, đâu có kể thị phi phải trái, đâu có kể danh dự nhân phẩm, đâu có kể quả báo về sau. Vì thế mới sinh ra câu nói: "Mẫu đơn hoa hạ tử, tố quỷ dã phong lưu" - Dẫu có phải chết dưới bông hoa mẫu đơn, thì ta vẫn cứ là con ma phong lưu. Quả là "tật bất khả vi" - bệnh hết thuốc chữa !

Do đó, từ chỗ hấp dẫn tới chỗ mê đắm, từ chỗ mê đắm tới chỗ “tham muốn vô độ”, ắt kéo người Quân tử ra khỏi đạo lộ rèn luyện Đức Hạnh, xô đẩy vào vòng tà ác bất nhân. Thực tế trước đây cũng như hiện tại, hành vi “tà dâm” (quan hệ tình dục nam nữ bất chính) dẫn tới tan nhà nát cửa, vợ chồng ly tán, con cái bơ vơ, thậm chí mất mạng tù tội v…v vẫn hiệu hữu như một lời cảnh tỉnh cho Người trên con đường rèn Đức luyện Tài, mang lại lợi ích và hạnh phúc cho Đời, phải nên tự giác mà cẩn trọng.

Kinh nói: Hàm, hanh, lợi trinh.

Người đã thành tâm tu sửa bản thân, thì tất nhiên điều tốt lành người khác cũng cảm nhận được. Nó không chỉ ở lời nói, mà nó là kết quả thực tế thông qua việc làm, lợi ích trong hiện thực chạm tới trái tim người được tiếp xúc nên sinh ra sự cảm mến, sự giao cảm ấy là nghĩa của “Hàm”.

Lại nữa, tâm thành kính hành Đạo Đức giữ Nhân Nghĩa, sửa Tâm Tánh, chẳng những cảm tới người mà còn thông tới các cõi u huyền, còn lên tới tận Trời cao, thấm xuống tận Đất sâu. Vì sao vậy ? Vì “Đức cao quỷ thần kính” – người có Đạo Đức thì quỷ thần đều kính trọng; “Hoàng thiên vô thân, duy đức thị phụ” – Trời không thiên vị, chỉ giúp người có Đức.

Người Quân tử chịu tủi nhục, trải cay đắng, nhẫn khó nhọc mới thành tựu được Đức Hạnh, làm được việc người khác khó làm, nhẫn được việc người khác khó nhẫn, cho nên tự nhiên có sự giao cảm với Trời Đất, mà cũng chạm tới thế nhân, khiến người cảm mến, Trời thương tình, làm cho mọi sự tự nhiên cũng được “hanh” thông thuận “lợi”, đức “Trinh” sáng rỡ thì nơi nào còn chướng ngại được nữa mà lại chẳng thuận. Hết thảy khó khăn trở thành thử thách, hết thảy thử thách giúp bào mòn thói xấu, như thế thì càng khó càng tốt đẹp hơn, càng mài dũa càng sáng tỏ ra. Ấy là lý do vì sao Thánh nhân nói “Hàm, hanh, lợi trinh”.

Kinh nói: Thủ nữ cát.

Tu thân tốt đẹp rồi thì tất nhiên phải nghĩ đến việc thành gia lập thất, “trai lớn dựng vợ, gái lớn gả chồng” là chuyện thường tình nơi thế gian. Ở đây Thánh nhân dạy người sống nơi Đời mà rèn luyện Đức Tài để giúp ích cho Đời, cho nên việc “lấy vợ” cũng là việc có thể làm và nên làm để duy trì một nhân loại trường tồn hạnh phúc. Chẳng riêng gì con người, mà mọi loại đều như thế cả, ấy là việc cần thiết tự nhiên. Vả lại, trong lòng còn luyến ái nam nữ mà bảo đừng làm sự ấy thì cũng chẳng thể được. Tùy thuận nhân gian là việc mà người Trí nên theo, giả như thiên hạ vô sinh thì Phật Thích Ca cũng chẳng cần thọ thai mà ứng hiện giáo hóa, cõi này chẳng gọi là cõi Ngũ Trược, thời này chẳng gọi là thời Ác Thế, Ta Bà Địa Cầu trở thành Cực Lạc nhân gian, lời trong Kinh Dịch của Thánh nhân cũng chỉ là thói thường ngày của mọi người sinh sống. Sách này cũng chẳng cần truyền vì người sống đã phản chiếu ý Kinh hết rồi đó vậy.

Thánh nhân thường mượn việc đời mà làm sáng tỏ việc Đạo, nên việc lấy vợ “thủ nữ” cũng có ẩn ý sâu xa của nó. Tại sao người Quân tử phải lấy vợ ? Có phải vì dục vọng nam nữ, thèm muốn xác thịt mà lấy vợ ? Đó là một lý do, nhưng không phải là lý do chính. Nếu chỉ vì thỏa mãn dục lạc thì cũng có nhiều chỗ , nhiều cách để làm việc đó, nhất là vào thời xa xưa như: vào nhà thổ, nhà chứa, kỹ viện v..v. Việc kết đôi nam nữ có ý nghĩa quan trọng hơn, để nhằm duy trì nòi giống, để sinh con đẻ cái, nên mới cần phải thành hôn.

Duy trình nòi giống tức là truyền trao “tinh hoa” cho thế hệ sau. Đối với người con gái đi lấy chồng thì “trinh” tiết là thứ quan trọng, họ giữ gìn và chỉ trao cho một người duy nhất là người chồng hợp pháp. Đối với Đạo pháp thì là Đức “Trinh” - sự trong sạch của tâm hồn cao thượng, thuần khiết từ khi mới sinh ra đời chưa nhiễm bụi đời – là thứ quan trọng nhất. Thánh nhân muốn nói rằng, khi người Quân tử biết tu sửa và đã tu sửa được thành tựu, đã làm sáng tỏ được Trinh đức của Đất Trời nơi mình, thì cần đem cái lối đi, cái đường hướng ấy trao lại cho thế hệ sau, để đời đời người người được hưởng sự lợi ích, chẳng cho “Trinh” đức bị chôn vùi theo năm tháng thời gian. Ấy cũng là một trong các lý do vì sao, Kinh Dịch vẫn tiếp tục được giữ gìn, được trao truyền không ngừng từ thời Thượng cổ cho tới tân bây giờ. Đó là nỗi lòng, là hoài bão của Thánh nhân, muốn làm lợi ích cho nhân loại muôn đời mãi mãi.

Nhân loại có thể sẽ bị diệt vong nếu không còn sự kết đôi và sinh sản. Thánh nhân lấy hình ảnh “thủ nữ” có ý nghĩa quan trọng tới sự tồn vong của nhân loại để biểu đạt cho sự tiếp nối và duy trì Đạo Đức, sự rèn luyện Đạo Đức cũng có ý nghĩa quan trọng như thế. Không có Đạo Đức, con người không còn coi trọng Đạo Đức, không còn ai muốn rèn luyện Đạo Đức, không còn ai giữ gìn Đạo Đức, nhân loại nhất định sẽ đi tới sự tự diệt. Tại sao ư ? Như trên đã nói, sự Mâu thuẫn ngấm ngầm âm thầm sẽ đưa đến Tranh cãi công khai, rồi nếu ai ai cũng chỉ giữ lấy bản ngã, giữ lấy quan điểm, giữ lấy tư lợi, thế thì sự Cải Cách trong hòa bình chắc chắn là không xảy ra rồi, không Cải Cách trong hòa bình thì chỉ có cải cách trong bạo lực, tức là Chiến tranh. Chiến tranh không ngừng vì không còn ai đủ Đạo Đức để lãnh đạo, để hòa giải, để chấm dứt chiến tranh, tất cả chỉ có ích lợi cá nhân và sự thù ghét lẫn nhau, như thế chẳng đưa tới sự hủy diệt quy mô lớn, đưa đến sự tật diệt còn gì ? Vì thế mà cần truyền trao lại cho thế hệ mai sau, sự quan trọng, sự thiết yếu của rèn luyện Đức Hạnh, trau dồi Trí Tuệ nhằm gìn giữ sự hòa bình, gìn giữ sự tốt đẹp, gìn giữ nhân loại lâu dài trên Trái Đất thân yêu.

[HieuHcmVN]

"Lúc leo lét bắt đầu nhóm lửa,
Biết bao nhiêu là sự khó khăn?
Chỉ đìu hiu một mảy gió xuân,
Cũng lo sợ lửa khi tắt mất.
Nghi ngút khói, mặc dầu thổi quạt,
Che một bên lại tạt một bên,
Khi lửa đà chắc chắn bén lên,
Thì mưa gió, chi chi cũng cháy."

Lời Bác Hồ ngày xưa răn dạy,
Nay xét mình kể cũng đúng thay.
Người Quân tử, sửa tánh chóng, chầy.
Lơ đãng chút lại thụt lui như trước.
Tiến một bước mà lùi hai bước,
Tưởng như là muôn kiếp chẳng xong.
Chỉ vững tâm, thường tự nhắc lòng:
Đây việc khó, phải cần nhẫn nại !
Không ngừng bước, sau rồi tất được.
Đấng nam nhi chớ quản gian lao.
Cứ "Đại tráng" - ngay ngắn bước nào,
"Quán" thông suốt, còn chi chướng ngại.
Hai Quẻ ấy Thánh nhân đã dạy,
Nay xét tiếp cho tỏ lòng Trời.
Cầu mong cho Nhân Loại sáng ngời,
Trong Đất Nước, người người hạnh phúc.

Phong Địa Quan
觀: 盥而不薦, 有孚顒若．
Quan: Quán nhi bất tiến, hữu phu ngung nhược.​

Chữ “觀” có hai cách phiên âm: “Quan” hay “Quán”, đều có nghĩa là quan sát, xem xét; là chiêm nghiệm. Khi đối tượng xem xét, chiêm nghiệm có tầm vóc rộng lớn thì “Quán” được đọc thành “Quan”, như phong tục văn hóa – “quan phong”, thiên văn địa lý – “quan tượng” v..v.

Phật giáo cho rằng Thân Tâm con người và Vũ trụ là một khối thống nhất ("Nhất thiết duy tâm tạo" - tất cả do Tâm tạo). Đồng thời, chia Thân Tâm con người ra thành năm phần (Hán tự: “蘊” gọi là “Ấm” mang nghĩa che đậy, ngăn che – ngăn che Trí Tuệ, ngăn che đức “Trinh” hay “Uẩn” tức là gom nhóm, kết tụ - tích tụ hành vi suy nghĩ thành thói quen, kể cả “tốt” đưa đến như ý an vui hạnh phúc (“Cát”), lẫn “xấu” đưa đến bất như ý, khổ đau, bất hạnh (“Hung”). Ngũ Uẩn bao gồm: Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức. Ở đây, chỉ xem xét ý nghĩa của Ngũ Ấm (Uẩn) trong giới hạn phục vụ sự tu sửa thói hư tật xấu, giúp mọi người dễ quan sát và tự nhận thức về bản thân mình cho đúng. Chứ nếu mở rộng ra đầy đủ để trình bày một cách trọn vẹn, thì dù dành hết thời gian một đời người chỉ để nói về Ngũ Uẩn, cũng không có cách chi nói hết cho được. Vì sao như thế ? Vì Thân Tâm con người chính là “tiểu vũ trụ”, vũ trụ phức tạp thế nào thì Thân Tâm con người phức tạp như thế ấy.

• “Sắc” là phần cơ quan cảm giác, như mắt để nhìn, tai để nghe, mũi để ngửi, lưỡi để nếm, thân để xúc chạm. “Thọ” - hệ thống dây thần kinh liên hệ tới từng cơ quan cảm giác, khi cơ quan cảm giác tiếp xúc sự vật nhất định thì nó rung động, đưa thông tin cảm nhân: khó chịu, dễ chịu hay bình thường của sự vật đã tiếp xúc về não bộ xử lý – phân tích, đánh giá, phân loại, định tính, định lượng v…v chúng liên hệ tới cái gọi là Thân.
  
• “Tưởng” là khả năng nhận thức - phân biệt sự vật như đây là cái gì, kia là cái chi, cái này và cái kia giống nhau ở điểm gì, khác nhau ở điểm gì. “Hành” là phần ý thức, có khả năng đắn đo, cân nhắc, đưa ra chọn lựa và quyết định hành động. “Thức” là phần tiềm thức, nó có mặt ngay khi trào đời, có khả năng chứa đựng kinh nghiệm, kiến thức, ký ức về hành vi đã tạo; cũng như nghiệp tội và phước báo của hành vi đó, bất kể đó là do suy nghĩ, lời nói hay việc làm tạo ra, tất cả đều lưu giữ tại đây, đều thu nạp về đây; chúng liên hệ tới cái gọi là Tâm.

Việc chia tách này cũng chỉ mang tính chất tương đối nhằm mục đích nghiên cứu xem xét cho nó được sáng tỏ chức năng nhiệm vụ của từng bộ phận tạo nên cả quá trình, chứ đã là một khối thì không có cái nào đứng độc lập mà hoạt động đúng với vai trò của nó được.Tương tự các bộ phận của một chiếc xe máy vậy, chia ra thành tay ga, trục chuyền động, khung, vỏ, sên, bình xăng, động cơ v…v hợp lại thì gọi là chiếc xe, tách ra thì đó là vật, nhưng sên nếu chẳng gắn với các bộ phận khác thì nó đâu còn gọi là sên nữa, nó là cục sắt có hình dạng “kỳ quái”, những bộ phận khác cũng lại như thế. Sự vật chỉ là sự vật khi nó hiển bày được tác dụng của nó, trong mối liên hệ tổng thể với môi trường mà nó tồn tại, bằng không nó không còn là nó nữa mà nó trở thành một dạng khác với bản chất khác với tên gọi của nó, nó trở thành vật mới có chức năng bất định.

“Sắc” thì có tiếp xúc sự vật mà chưa nhận biết được sự vật.

“Thọ” là có nhận biết sự vật, mà chưa phân biệt được sự vật.

“Tưởng” là có sự nhận biết, có sự phân biệt, những chưa rõ phải làm gì với nó.

“Hành” là ý chí đắn đo suy nghĩ, quyết định, lựa chọn hành động với sự vật mình tiếp xúc.

“Thức” là kho chứa đựng kinh nghiệm, kiến thức, ký ức, tội và phước của hành vi đối với sự vật tiếp xúc.

Ví dụ: Bông hoa trên cây ngoài vườn đang nở, con mắt (sắc) tiếp xúc bông hoa, dây thần kinh thị giác tạo cảm giác dễ chịu khi nhìn bông hoa đó (thọ), thông tin về bông hoa và cảm giác dễ chịu được truyền tới não bộ, não bộ định danh nó là “hoa” và cho nó là đẹp (tưởng), quyết định được đưa ra, sử dụng dây thân kinh xúc giác điều khiển chân đi tới gần, tay hái bông hoa mang về cắm trong lọ để chưng (hành). Thấy hoa, hái hoa, cắm hoa, ngắm nhìn hoa từ khi còn tươi đến khi tàn lụi, từ khi ngoài vườn trên cây tới khi vô lọ cắm bình v..v tất cả những sự kiện liên quan tới bông hoa ấy được ghi nhận lại, lưu trữ lại trở thành kinh nghiệm, kiến thức, ký ức về việc hái hoa, về việc cắm hoa; đồng thời hành động hái hoa, cắm hoa, ngắm hoa v..v ấy tạo nên tội phước gì với cá nhân, với bông hoa và với con người cùng thế giới xung quanh, tất cả đều được giữ gìn ở một nơi gọi là Tâm Thức. Sau này khi thân người ngưng thở, tâm thức này sẽ chuyển hóa thành dạng sống mới, hoàn cảnh mới phù hợp để sự sống tiếp theo được bắt đầu nhịp nhàng, không gián đoạn.

Kinh Thủ Lăng Nghiêm, Quyền 8, Đức Phật dạy rằng: “Tất cả thế gian sanh tử nối nhau, sống thì tùy thuận theo tập khí, chết thì biến đổi theo dòng nghiệp”. Những hành vi nhỏ nhiệm như hái hoa, ngắm hoa, thích thú với vẻ đẹp của bông hoa v..v nếu lặp lại nhiều lần thành quen “tập” thì nó tạo nên một lực vô hình “khí”, lôi kéo chúng ta trong những hoàn cảnh tương tự có xu hướng hành động giống như vậy, ấy là nghĩa của “tùy thuận theo tập khí”. Còn “chết thì biến đổi theo dòng nghiệp”, tức là trong một đời chúng ta có vô số các hành vi lặp lại nhiều lần, tần suất càng nhiều thì lực kéo lực đẩy càng lớn, sự trói cột càng chắc chắn, nó ví như một “dòng” chảy âm thầm có khả năng biến đổi và kiến tạo ra Thân Tâm và Thế giới mới khi kiếp sống này kết thúc. Như hoa nở rồi hoa tàn chuyển thành trái, trái chín thì rớt suống đất, đất lại mọc lên một cây mới có tính chất như hạt của hoa, ấy gọi là sự luân hồi, sự tái sinh, một vòng lặp vô hạn của nhân sinh, vạn vật trong Vũ trụ rộng lớn.

Phật giáo chỉ dạy hai cách thức phổ biến để xử lý “thói hư tật xấu” gọi là Chỉ và Quán.

• Chỉ là đình chỉ, là ngăn dừng. Nó giống như “lợi dụng ngục” trong lời Quẻ Hỏa Lôi Phệ Hạp bên trên. Nó sử dụng ý chí để chấm dứt tạm thời hành vi không mong muốn, có tính chất mạnh mẽ, sử dụng động lực nội tại, do các nguyên nhân khách quan hay chủ quan, thô thiển hay tế nhị đưa tới. (VD: trong một phòng họp mọi người đang trò chuyện tán dóc vui vẻ giờ giải lao, khi Sếp bước vào, lập tức mọi người đình chỉ lại hoạt động trò chuyện ấy và thay đổi tác phong. Đó cũng là một hình thức của “Chỉ”. Khi người chồng đang hút thuốc lá phì phèo vì cơn thèm dâng lên, bỗng đâu cô con gái nhỏ chạy tới bên cạnh để khoe với ba bức tranh mới vẽ, người cha liền dập tắt điếu thuốc, nở một nụ cười và ôm con vào lòng, đó cũng là một hình thức của “Chỉ”.
  
• Quán là xem xét mà không đánh giá phê phán để hiểu rõ đối tượng đúng với hiện thực, ở đây đối tượng nói tới là “thói hư tật xấu”. Theo dõi quá trình từ xuất hiện, tới phán triển, bùng nổ mạnh mẽ thôi thúc hành động – nhưng không chạy theo, làm theo để thỏa mãn sự thôi thúc đó , kiên nhẫn cho tới khi sự thôi thúc ấy nó suy yếu rồi biến mất trong Tâm Thức. Sau đó chiêm nghiệm lại cả quá trình, để tìm ra nguyên nhân phát sinh của nó, điều kiện hoàn cảnh nào thì hỗ trợ nó xuất hiện mạnh, yếu khác nhau, cuối cùng là kết quả sau khi nó được thỏa mãn và không được thỏa mãn là như thế nào. Từ đấy, tìm cách loại bỏ nguyên nhân, tránh xa điều kiện và tự mình cảnh giác nhắc nhở bản thân về sự nguy hai hay tốt đẹp mà điều đó đưa tới nếu bản thân tùy thuận theo nó.

Để có thể thực hiện “Quán” thành công, người thực hiện phải có một ý chí kiên cường nhất định mới không bị “thói hư tật xấu” nó cuốn đi mà chẳng kịp nhìn nhận được điều gì. Sự “kiên cường” đứng vững trước “thói quen” nhà Phật gọi là Định lực. Định lực không tự nhiên sinh ra, như đưa bé mới sinh thì chỉ có thuận theo nhu cầu cơ thể chứ không có khả năng không chế và kiểm soát nhu cầu đó, nhưng trải qua thời gian sống rèn luyện học tập, “Định lực” được lớn lên và trở thành một sức mạnh vô hình, giúp đứa bé lựa chọn hành động phù hợp theo những Quan Điểm được cho là nền tảng, là tiêu chuẩn của "lẽ phải".

Cho nên, “nhân Giới sinh Định” – dựa trên những tiêu chuẩn không được vi phạm (Giới), mà bám giữ thuận theo những tiêu chuẩn đó, dần dần sẽ có sức mạnh kiểm soát hành vi, tức Định. “Từ Định phát Huệ” – nghĩa là khi có thể đứng vững trước sự thôi thúc của những việc đã tập quen, những phản ứng xảy ra khi hoàn cảnh xuất hiện mà không cần suy nghĩ, những việc gọi là thói quen, thì người Quân tử có thể nhìn nhận ra bản chất và ý nghĩa tồn tại của thói quen ấy, từ đó lựa trọn dẹp trừ hay nuôi dưỡng nó một cách chủ động, với sự hiểu biết đầy đủ từ Nguyên nhân tới Điều kiện tồn tại, cũng như Hệ quả của việc làm dẫn đến mai sau. Sự hiểu biết đúng đắn với hiện thực thì gọi là Huệ đó vậy.

Thánh nhân sử dụng chữ “Quan” làm tên Quẻ, cũng nhằm ý chỉ cho phương pháp “Quán” này.

Kinh nói: Quán nhi bất tiến, hữu phu ngung ngược.

“Quán” nghĩa là rửa tay cho sạch. “Tiến” nghĩa là cúng; dâng lên. (tại sao lại "dâng lên" mà không phải "hạ xuống", tại vì người Quân tử thực hiện phép "Quán" để tu sửa bản thân, để hướng thiện hướng thượng chứ không để hướng ác hướng hạ, cho nên lấy hình tượng "dâng lên" mà không lấy "hạ xuống"). “Bất tiến” nghĩa không cần cúng dâng. “Nhi” nghĩa là nhưng mà. “Phu” là thành tín; “hữu phu” có sự thành tín. “Ngung” là nghiêm chỉnh. “Ngược” là thuận; là tự nhiên.

Toàn câu Kinh trên nghĩa là: Rửa tay cho sạch mà chưa cúng dâng, với sự trang nghiêm và thành tín một cách tự nhiên. (xuất phát từ lòng chân thật, không phải giả bộ nghiêm cẩn cho mọi người thấy hay ra vẻ oai nghiêm tề chỉnh mà trong lòng xào xáo tính toan).

Thời xa xưa, hoạt động tế lễ diễn ra phổ biến, nó thể hiện sự tôn kính của con người đối với nơi mà con người tồn tại – bầu Trời và mặt Đất; hay với người lãnh đạo cao nhất giúp dẫn dắt cộng đồng tồn tại phát triển an toàn, bền vững. Trước khi thực hiện nghi lễ bất kỳ, việc rửa tay sạch sẽ “Quán” và đứng nghiêm trang, lắng đọng tâm hồn trước khi dâng cúng lễ vật hay cầu xin điều gì, là bước đầu giúp cho nghi lễ được diễn ra trang trọng, đúng mực, tốt đẹp.

Sửa mình cũng như tế lễ vậy, nó là việc nghiêm túc có ý nghĩa quan trọng, không được nóng vội cẩu thả. Cần nhất là sự “thanh tịnh”, mục đích là để Thân Tâm được thanh tịnh, được trong sạch, được trong sáng thì cái Đức Trinh của Trời Đất nó mới bộc lộ được ra ngoài, như tấm gương bám bụi, thì bụi chính là thói hư tật xấu, lau chùi hết bụi thì tấm gương Đức nó mới phát huy được ánh sáng, nó mới mang lại được lợi ích cho mình cho người và cho cuộc đời nhiều điều tốt đẹp.

“Quán nhi bất tiến” nghĩa là quan sát để hiểu rõ, chứ không phải để làm theo như thế. Tại sao không phải để làm theo ? Vì đối tượng là thói hư tật xấu, nên không thuận theo; chỉ nhìn để biết rõ nguyên nhân, kết quả và điều kiện khiến nó phát sinh. Hiểu rõ rồi thì mới tránh né và ngăn dừng được. Lâu dần nó sẽ bị suy yếu và triệt tiêu, như cây bị nhổ lên khỏi mặt đất, như vật bị ướt phơi dưới ánh nắng trưa hè, chỉ cần tách nó ra khỏi môi trường khiến nó tồn tại thì chỉ cần có lòng kiên nhẫn, do thiếu điều kiện, tự nó sẽ “chết đi” mà chẳng cần phải tác động gì tới nó nữa vậy.

Như người nghiện rượu, nghiện ăn nhậu tiến hành quan sát cơn thèm rượu, cơn thèm nhậu để hiểu nó diễn tiến như thế nào và cuối cùng nó đi về đâu, kiên trì giữ vững như thế mà không chạy theo thì hiểu được tiến trình từ sinh tới diệt của nó, nhờ vậy mà không bị nó kiềm tỏa và không chế, nhờ thế mà từ bỏ được nó. Muốn được vậy thì phải có Định lực nhất định để giữ cho thân yên, tâm lặng mà không bị thói xấu làm cho loạn động bất an, khiến cho từ bỏ sự thiện lành để rồi “bệnh cũ lại tái phát”.

Có rất nhiều người, họ cố gắng tìm đủ mọi cách từ bỏ một thói hư bị cho là xấu tệ, nhưng họ chưa bao giờ dừng lại không chạy theo và quan sát nỗi thèm khát ấy từ sinh tới diệt một cách trọn vẹn, họ chỉ cố làm xao lãng tâm trí bằng đối tượng khác, cách bỏ như thế thì tạm thời còn được, lâu dài như đá đè cỏ, mới trông thì không thấy cỏ tưởng cỏ “thói xấu” chết rồi, đến khi cỏ đội đá lên, mới tá hỏa là cỏ tốt um hơn trước. Thói quen xấu tệ cũng vậy, nếu xao lãng nó bằng hành vi khác, tạm thời thì nó yên không phá hoại cuộc sống và tâm hồn, nhưng khi nó đủ vững và đủ "cứng", nó sẽ đẩy mình ngược trở lại hố sâu tệ hại với sức mạnh còn gấp 3-4 lần trước khi kìm nén. Đó là lý do chính khiến cho việc từ bỏ thói quen xấu tệ nó trở nên khó khăn và nó phản tác dụng khi gồng mình sai cách.

Thay vì ngồi yên thả lỏng để quan sát nó diễn ra như thế nào nơi thân tâm, để hiểu nó, để có cách xoa dịu nó và loại bỏ nó; chúng ta lại dùng cách mạnh bạo hoặc lảng tránh, ấy không phải là phương pháp đúng đắn để trừ diệt tận gốc rễ của thói hư tật xấu.

Phải sử dụng “Quán” để nhìn cho thấu, nhìn cho tỏ rõ, nhìn cho ra nhân – duyên – quả ( nguyên nhân, điều kiện hỗ trợ và kết quả cuối cùng) của thói hư tật xấu; Khi ấy mới có thể “buông bỏ” thói hư tật xấu một cách triệt để, mà trở nên trong sạch như ban sơ lúc mới trào đời chẳng có tì vết, khi ấy Trinh Đức mới hiển lộ rõ ràng sáng rõ nơi mình trọn vẹn.

Kinh nói: Hưu phu ngung nhược.

Phàm làm việc gì trên đời, nếu chẳng để tâm và quyết tâm thì việc đó khó thành, dầu có thành cũng chẳng được như ý. Cho nên, Thánh nhân nói “hữu phu” để nhấn mạnh yếu tố quan trọng ấy khi tiến hành tu sửa bản thân mình.

Trước đây đã nói, tu sửa không phải là để khoe khoang hay làm màu cho người khác thấy, để người khác đánh giá mình cao, mà là để tốt cho chính mình, là mình tự thương mình, mình tự cứu mình khỏi hậu quả xấu do nó tạo ra mai sau. Cho nên, cần “ngung nhược” – nghiêm chỉnh, nghiêm túc, chân thật mà cũng không gò bó, cần “tự nhiên” (nhược), thả lỏng thoải mái, không gồng không gấp không chùng không căng, như vậy mới phát huy được hết tác dụng của sự “Quán” chiếu sửa tâm.

Lại nữa “nghiêm chỉnh” (ngung) thì không tặc lưỡi buông xuôi lặp lại điều đã biết là dở tệ, có sự “thành tín” (hữu phu) và “tự nhiên (nhược) thì không phê phán đánh giá bản thân để sinh ra sự tự ti, sự dằn vặt tiêu cực. Cứ thành thật để nó lộ ra, ôm ấp nó như mẹ dỗ con ngưng khóc, để nó vùng vẫy trong vòng tay “Giới- Định”, để hiểu nó rõ hơn và để khiến nó bình an một lần và mãi mãi.

Sửa bởi HieuHcmVN: 25/06/2025 - 14:13

[HieuHcmVN]

Lôi Thiên Đại Tráng

大壯利貞.
Đại Tráng lợi trinh.​

“Tráng” nghĩa là mạnh mẽ; là lớn lao; cũng có nghĩa là khâm phục, khen ngợi. “Đại Tráng” là vô cùng mạnh mẽ, vô cùng lớn lao; Khiến người khâm phục, xứng đáng được khen ngợi. "Trinh" là bản thể vô nhiễm, trong sáng thanh tịnh, nguyên sơ trong sáng từ thủa chưa lọt lòng mẹ. "Lợi" nghĩa là tất cả đều được ích lợi, chẳng kể giống loài, chẳng kể địa vị, chẳng kể không gian thời gian biên giới. Cái "lợi" này như Đất Trời mang tới cho muôn loài vạn loại đó vậy.

Các bậc Hiền Thánh từ xưa tới nay, từ Đông sang Tây, đều đồng thuận với nhau rằng: người chiến thắng được “thói hư tật xấu” bám rễ ăn sâu nơi Thân Tâm mình tức là người “mạnh mẽ”.

Nay người Quân tử biết sai sửa sai, lại sửa chữa đúng cách, kiên trì nhẫn nại vượt qua gian nan thử thách, làm tới nơi tới chốn, nhổ tận gốc rễ của thiếu sót sai lầm, của thói hư tật xấu thì chẳng những bản thân tự cảm thấy niềm vui, như người bị trói bị tù lâu ngày mà được thoát ra, như Ngộ Không bị nhốt dưới núi Ngũ Hành 500 năm được vươn vai tung bay giữa Trời Đất rộng lớn. Còn gì thích chí hơn ?! Chẳng những lợi ích cho bản thân, mà người khác cũng cảm nhận được sự ấy mà “khâm phục”, “khen ngợi”. Chiến thắng được bản thân mình là việc khó nhất trong những việc khó, việc đáng khen nhất trong những việc đáng khen. Người chiến thắng được bản thân mình là người mạnh mẽ nhất trong những người mạnh mẽ vậy.

Thói hư tật xấu đã êm dịu nằm yên, càng khô mòn lụi tàn theo năm tháng thì đức Trinh theo đó càng sáng rõ lấp lánh tương xứng, dụng "Trinh" Đức mà hành sự nơi Đời thì muôn phần “Lợi” ích, không gì có thể diễn tả hết nổi ! Cho nên, Thánh nhân nói lời ngắn gọn mà trọn vẹn: “Đại Tráng, lợi trinh”.

Sửa bởi HieuHcmVN: 25/06/2025 - 20:51

[HieuHcmVN]

Dẹp yên thói cũ xưa nay,
Nhưng mà "bóng tối" chưa thay, đổi màu.
Nhìn ra Bốn bể Năm châu,
Mông lung dường chẳng rõ đâu bến bờ.
Đức Tài Trí Huệ đâu chờ,
Khổ công rèn luyện, "dùi mài" sáng ra.
Cậy Thời, cậy Thế, cậy Người;
Nào bằng nhờ cậy dựa nơi chính mình.
Phá tan tăm tối vô minh,
Trong ngoài tỏ rõ, việc gì chẳng xong.
"Mông" là u tối trong lòng.
"Kiển" là tập tễnh, bước không vững vàng.
Tuy là Giới Định sẵn sàng,
Huệ kia muốn tỏ, Đức thời phải Trinh.
Tiếp theo xét rõ sự tình,
"Mông", "Kiển" chỉ chỗ, cho mình tìm ra.

Sơn Thủy Mông

蒙: 亨, 匪 我 求 童 蒙, 童 蒙 求 我 ．
Mông: Hanh, Phỉ ngã cầu đồng mông, đồng mông cầu ngã.
初 筮 告 , 再 三 瀆 , 瀆 則 不 告 ．利 貞 ．
Sơ phệ cáo, tái tam độc, độc tắc bất cáo. Lợi trinh. ​

“Mông” nghĩa là không rõ ràng; là che đậy; là tối tăm, là tâm trí ngu muội. “Phỉ” là chẳng phải. “Ngã” là bản thân; “Phỉ ngã” là chẳng phải tôi (ta, mình). “Cầu” là nhờ, xin; là đòi hỏi, tìm tòi; “Đồng” là đứa trẻ con (15 tuổi trở lại); là con trai có tội phải làm đầy tớ cho Quan; là người ngớ ngẩn, ngu muội. “Phệ” là bói toán (như thời xưa sử dụng “cỏ thi” để xin Quẻ, y theo lời Quẻ mà dự đoán Cát, Hung ). “Sơ” nghĩa là lần đầu; bắt đầu; cũng nghĩa là bổn lai, xưa nay; “Sơ phệ” nghĩa là bói lần đầu; cũng có nghĩa là hỏi về “bổn lai”. “Cáo” là nói cho biết; bảo cho biết; “Sơ phệ cáo” nghĩa là lần đầu bói hỏi thì nói cho biết; cũng nghĩa là hỏi về “bổn lai” thì sẽ được nói cho biết. “Tái” nghĩa là lần nữa; làm lại; cũng nghĩa là nhiều lần. “Tam” là ba; “Tái tam” là lặp lại lần ba. “Độc” nghĩa là quấy nhiễu, khinh nhờn, bất kính. “Tắc” nghĩa là thì, liền ngay; cũng nghĩa là quy tắc, khuôn phép, gương mẫu; là noi theo. “Bất” nghĩa là không; chẳng; chả. “Trinh” nghĩa là trong trắng; là ngay thẳng, chính đính, trung thành, khảng khái. “Lợi” nghĩa là tốt đẹp; có ích; dùng được; cũng nghĩa là thuận tiện, dễ dàng. “Hanh” nghĩa là thuận lợi; thông suốt.

Toàn câu Kinh trên nghĩa là: Lúc tâm trí ngu muội mà muốn được thông suốt, chẳng cần mình đi tìm đứa trẻ ngây thơ để hỏi, hãy để tâm trí như đứa trẻ ngây thơ tự tìm tới mình. Hỏi ngay lần đầu mà được cho biết thì tốt rồi. Chớ nên hỏi đi hỏi lại hai ba lần lại thành khinh nhờn bất kính. Khinh nhờn bất kính thì ắt chẳng cho biết. Cứ ngay thẳng trong sáng thì tốt đẹp, mà lời khuyên ấy lại có thể dùng được.

Kinh nói: Mông, hanh, phỉ ngã cầu đồng mông, đồng mông cầu ngã.

Người xưa nói: “Hài tử khẩu trung hữu chân ngôn” – trong miệng trẻ con chứa đựng lời chân thật. “Đồng ngôn vô cấu” – lời trẻ con không dối trá. Tục ngữ có câu: “Đi xa hỏi già, về nhà hỏi trẻ” – ý chỉ người già có kinh nghiệm, trẻ con có sự chân thật; ra ngoài muốn được việc thì lợi dụng kinh nghiệm của người già, đi xa về mà có điều lạ xảy ra, không rõ ràng thì tìm trẻ em để hỏi thì sẽ được nghe lời chân thật.

Cho nên khi tâm trí rối bời, khi mọi sự không rõ ràng, khi sự thật bị che lấp, ở trong gia đình có trẻ con, thì người ta tìm tới trẻ con để hỏi cho rõ sự tình, nếu nó biết nó sẽ trả lời như thật không hề dối trá. Ấy là lý do vì sao Thánh nhân lấy hình tượng “đồng mông” – trẻ nhỏ ngây thơ và nhắc tới “cầu đồng mông” vào thời khắc u mê, tối tăm mờ mịt. Thế thì ắt có những trẻ không có ngây thơ, vì nó lanh hơn do hoàn cảnh điều kiện giáo dục, cho nên “đồng” không chưa đủ, phải “mông” nữa mới là chỗ đáng tin cậy.

Dựa trên những tiêu chuẩn đạo đức, xã hội; người ta dễ dàng phán định được “thói quen” nào là “thói hư tật xấu”, nhưng tại sao lại xuất hiện nó thì có thể lại mờ mịt. Hơn nữa, “thói quen” của mình thì chỉ mình rõ nhất, người khác cũng chẳng rõ ràng hơn mình được, nên ở đây khi sửa chữa "thói hư tật xấu", khi tìm lại cội nguồn gốc rễ của “thói hư tật xấu”, Thánh nhân không khuyên chúng ta chạy ra ngoài tìm người có thể nói thật (“đồng mông”) để hỏi cho ra nhẽ, cho ra vấn đề; mà dạy chúng ta phải để tâm mình lắng lại, trong sáng lại, chớ khuấy động tâm trí mình, như tâm hồn “trẻ thơ”, rồi đem chỗ không rõ, không hiểu hỏi chính cái tâm hồn trẻ thơ ấy, thì ắt là có được đáp án, được cho biết rõ ràng mà thôi. Tại sao lại như vậy ? Vì tâm trong sáng, không ý niệm lăng xăng, không nghĩ Đông nghĩ Tây, không lo lắng bất an, không bồn chồn vội vã, nó giống như “mặt hồ phẳng lặng”, “dòng suối trong vắt”, có thế thấy rõ nguồn đáy, có thể thấy rõ sự sống ở dưới mặt nước. Cũng thế, tâm hồn khi vắng lặng trong suốt sẽ có tác dụng phản chiếu, có tác dụng khai mở trí huệ, giúp câu trả lời được hé lộ ra ngoài.

Ở điểm này sẽ dễ hiểu hơn khi liên hệ tới những phát minh của các nhà khoa học nổi tiếng trên thế giới, rất nhiều vấn đề hóc búa mang tính chất thời đại, đã được giải mã khi họ để tâm mình đạt tới trạng thái “trẻ thơ”, như câu chuyện “Newton dưới gốc cây táo” phát minh ra Định luật Vạn vật hấp dẫn và “Archimedes trong bồn tắm” phát minh ra Nguyên lý Archimedes v..v

Kinh nói: Sơ phệ cáo, tái tam độc, độc tắc bất cáo. Lợi trinh.

Quá khứ có thể biết, hiện tại có thể hiểu, song tương lai thì rất khó đoán định. Khi đối mặt với những quyết định trọng đại thiếu dữ kiện, thiếu thông tin có cơ sở vững chắc, để tránh đưa ra quyết định sai lầm, người xưa thường dành ra khoảng lặng, chọn chỗ trang nghiêm, lựa lúc thanh tịnh, đem việc còn băn khoăn lưỡng lự đặt để trong tâm, sử dụng các phương pháp khác nhau để “xin quẻ”, để “bói toán” nhằm có được những lời gợi ý cần thiết, ngõ hầu giúp cho quyết định được tự tin và chắc chắn hơn. Chủ yếu là mong muốn, tránh “Hung” – xấu, tìm “Cát” – tốt, vạn sự tốt lành như ý, cho nên mới cần phải làm như vậy.

Đây là lý do vì sao Thánh nhân lấy hình tượng bói toán “phệ”, để ẩn dụ phương pháp khai mở Trí Huệ trong khoảnh khắc tâm trí bị rối ren, u tối. Người chưa hiểu Đạo lý của Trời Đất thì dựa vào Thần linh, dựa vào thế lực “siêu nhiên” bên ngoài. Người đã hiểu Đạo lý, biết gieo nhân gặt quả, biết gieo thiện nhân thì gặt quả “cát” hỷ, gieo ác nhân thì gặt quả “hung” xấu, cho nên chỉ cần có Trí Huệ rõ ràng nhân quả, mọi sự của mình đều có thể tự mình quyết định, mà vẫn đạt được sự tốt lành như ý (tuy là dựa vào mình nhưng tuyệt nhiên chẳng được khởi ý khinh Thiên bạt Địa, coi thường Quỷ Thần, như thế thì muốn sống yên thân e rằng cũng khó, vả lại đã có tâm khinh thường Trời Đất Quỷ thần thì biết đó chẳng phải là Trí Huệ chân chánh, có thể đó chỉ là sản phẩm của “Ngũ Ấm Ma” mà thôi !).

Mục đích của việc tu sửa là để khai mở Trí Huệ, dẹp trừ “thói hư tật xấu” thì tâm tưởng được thiện lành, thanh tịnh; nhân chỗ thanh tịnh mà Trí Huệ vốn sẵn nơi Tiềm thức bị “che chặn” (Ấm) được “thoát ra”(Khai). Vì như trên “quẻ Quan” đã làm rõ, Tâm thức là nơi chứa đựng toàn bộ kiến thức, ký ức, kinh nghiệm, tội phước v..v của vô lượng kiếp sống trong quá khứ, hiện tại và vị lại; thế thì một khi Tiềm thức được “mở cửa”, toàn bộ tri thức trong đó mỗi người có thể tùy ý tiếp cận, có câu hỏi nào mà trong đó lại không biết để giải đáp cho ta cơ chứ. Đây là chỗ thâm ý, thật nghĩa của từ “phệ cáo”.

Chữ “sơ” tức là lần đầu, ở đây không có ý chỉ là “một lần”, mà là quá trình hỏi như thế có thể lặp lại rất nhiều lần, số lần không giới hạn, nhưng khi mà cái “lần đầu” được cho biết, lần đầu mình có được câu trả lời rồi ấy thì nên dừng lại. Vì cái sự cho biết, trải qua thời gian chờ đợi lâu dài, đó là “minh triết chánh lý” rồi đó ! Chớ nên “hoài nghi” thêm nữa, mà phải ngay lập tức sử dụng cái “chánh lý” ấy áp dụng vào thực tế đi, bởi thực tế là cơ sở quyết định nó là chánh hay tà, nếu như được đáp án rồi, mà cứ hỏi tới hỏi lui, thì lại thành ra sinh tâm “nghi ngờ”, ấy rốt cục là hành vi chẳng “tôn kính” cái Đại Trí nơi Tiềm thức ("Vô sư Trí"), biết rồi mà hỏi nữa hỏi mãi thì tất nhiên là chẳng cho biết thêm gì nữa ! Đóng cửa, tiễn khách !

Cuối cùng, luôn luôn là như vậy, rải rác ở khắp mọi nơi trong Kinh Dịch như là cương lãnh, muốn được “lợi” ích thì phải duy trì “Trinh” đức.

Trong Kinh Thủ Lăng Nghiêm, Quyền 1: kể về câu chuyện Ngài Anan, một trong Mười Đại Đệ Tử của Phật Thích Ca Mâu Ni, được tôn xưng là Đa văn đệ nhất. Trong một lần Ngài Anan đi khất thực một mình, đi ngang qua nhà của một “dâm nữ” (kiểu như "gái làng chơi" hay "gái bán hoa" bây giờ), do thấy Ngài Anan đẹp trai, nên “dâm nữ” Ma Đăng Già mới sử dụng “tà chú” của Phạm Thiên, khiến tâm trí Ngài Anan bị mê hoặc mất kiểm soát bản thân, thế là nàng ta dụ dỗ Ngài ấy vô nhà, tính “xàm sỡ”, rất may là Phật có Đại thần thông biết sắp có điều không hay xảy ra, nên mới nhờ Đại Trí Văn Thù Sư Lợi Bồ Tát tới nơi cứu Ngài Anan về, đồng thời giáo hóa độ cho Ma Đăng Già luôn. Khi về tới nơi Ngài Anan bật khóc nói:

“A Nan gặp Phật, đảnh lễ rơi lệ, hối hận xưa nay chỉ ham học rộng nghe nhiều, chưa tròn đạo lực, nay ân cần thỉnh hỏi Như Lai về phương tiện đầu tiên của ba thứ thiền quán: Sa Ma Tha, Tam Ma Bát Đề và Thiền Na mà mười phương Như Lai đã tu được thành chánh giác."

Thế thì Quẻ Hỏa Lôi Phệ Hạp nói về phép “Samatha” tức “Chỉ”. Quẻ Phong Địa Quan nói về phép “Tam Ma Bát Đề” tức “Quán”. Còn ở đây, Quẻ Sơn Thủy Mông nói về phép “Thiền na” tức “Tham thiền” của Thiền Tông đó vậy. Tại sao lại biết ? Bởi do chữ "phỉ ngã", "sơ phệ" và "cầu" - hàm nghĩa tìm tòi ở nơi "vô ngã", tìm về "bổn lai" của chính mình, ấy đích thị là tông chỉ của Thiền tông rồi !

Kinh Dịch ra đời trước thời điểm Phật Thích Ca Mâu Ni đản sanh, giáo lý trong đây chẳng những thâu tóm cương lĩnh tu tập cốt tủy của Phật giáo, mà còn hàm chứa cả "kim chỉ Nam" của Lão - Trang, Khổng - Mạnh, Tiên Thiên. Quả là “bảo vật” hiếm có xưa nay, mọi người hữu duyên tõ rõ nghĩa lý của Kinh, rất cần bảo tồn cung kính và trân trọng !

Sửa bởi HieuHcmVN: 26/06/2025 - 09:01

[HieuHcmVN]

Thủy Sơn Kiển

蹇 利 西 南, 不 利 東 北, 利 見 大 人, 貞 吉.
Kiển lợi Tây Nam, bất lợi Đông Bắc, lợi kiến Đại nhân, Trinh cát. ​

“Kiển” là chân đi tập tễnh; là khốn ách, gian khó; cũng nghĩa là ngạo mạn, láo lếu (Do ngạo mạn, láo lếu khiến cho gặp sự khốn ách, gian khó, nên dụ như người bị khuyết tật, chân phải đi tập tễnh. “Ngạo” là do ngu mê mà ra, nếu hiểu biết rồi thì chẳng còn cái “ngạo khí” này nữa. “Ngạo” không giống “Tự tin”, “Tự tin” là biết mình hiểu người, “Ngạo” là tự mãn về mình mà chẳng rõ đối phương ra sao cả.) “Đại” là to, lớn; là lớn lao, cao cả; là vô cùng. “Nhân” là người, giống “khôn” nhất trong các loài động vật. “Cát” là tốt, lành; là điều lành, việc có lợi; là việc gì vui mừng.

Kinh nói: Kiển lợi Tây Nam, bất lợi Đông Bắc.

Quẻ Khôn có bàn tới sự lợi hại của Tây Nam và Đông Bắc, lại phân tích rõ tại sao Tây Nam thì “lợi” mà Đông Bắc thì “bất lợi”, nay ở đây chỉ lược nói lại: sự “bất lợi” và “lợi” chính là do cách sống của mình với người, mình sống mà khiến người mến thương muốn kết giao bằng hữu thì gọi là “lợi”, ngược lại người xa lánh mình, gây thù chuốc oán với người, khiến tình bạn tan vỡ thì gọi là “bất lợi”. Nay lúc “Kiển” là thời kỳ gặp gian khó do ngu si sinh tâm kiêu mạn mà ra, cho nên có gặp người chỉ vẽ cho chỗ ngu tối thì mới thoát ra được, bằng không cứ ôm cái ngạo mạn ấy thì chỉ có thể “hướng hạ” rồi “hạ huyệt” nữa là xong Đời. Vì thế “Tây Nam” là hướng "được bạn" nên “lợi” đó vậy. Dĩ nhiên, đang lúc khó mà còn mất bạn (“Đông Bắc táng bằng”), mất người tương trợ thì có phải là khổ chồng thêm khổ, “tuyết thượng gia sương” – sương rơi thêm trên tuyết lạnh buốt – nữa còn gì ! Thánh nhân gọi là “bất lợi” thì cũng thuận theo lẽ tự nhiên, lại hợp nhân tình thế thái, không có gì là khó hiểu cả.

Kinh nói: Lợi kiến Đại nhân, Trinh cát.

“Đại nhân” là người có tâm rộng lớn, nhờ tâm rộng lớn mà Trí Huệ theo đó cũng vĩ đại theo sau. Tâm nhỏ hẹp, hẹp hòi thì gọi là “Tiểu”, Tâm rộng lớn bao dung như bầu Trời thì gọi là “Đại”. “Đại” của Đại nhân là là Đại Trí Huệ. Chứ chẳng phải Danh to Lợi lớn, Quyền cao Chức trọng, Khoái lạc phồn thịnh mà gọi là “Đại” đâu. Cho nên, chữ “Đại” này biểu đạt cho cái chẳng những rộng như bầu Trời, còn rộng ngang không gian Vũ trụ, nó vô cùng chẳng có biên giới, nó chính là “bản giác tánh thanh tịnh” trong nhà Phật. Người chạm tới kho Trí Huệ trong Tiềm thức, thí mới đúng nghĩa “Đại” mà Thánh nhân nói tới, muốn người Quân tử hướng đến.

Kẻ đang trong lúc ngu mê bế tắc mà gặp người Đại Trí thì ắt là “lợi” ích lắm, sẽ có đường lối để thoát thân thôi. Gặp được người Trí mà đem tâm “Trinh” – ngay thẳng, thành thật, trong sáng - ra thưa hỏi những chỗ khúc mắc thì lập tức được giải trừ nghi ngờ, khai mở được con đường sáng tỏ, do đó mà nói “Lợi kiến Đại nhân, Trinh cát”.

Kinh Pháp Bảo Đàn, phẩm Bát Nhã nói: Thiện tri thức, Trí Bồ đề Bát Nhã của chúng sanh vốn tự có, chỉ vì tâm mê chẳng thể tự ngộ, phải nhờ Đại Thiện Tri Thức khai thị dẫn dắt để đi đến kiến Tánh. Phải biết Phật tánh của kẻ ngu người trí vốn chẳng sai biệt, chỉ vì mê ngộ chẳng đồng, nên mới có kẻ ngu người trí. Nay ta thuyết Pháp Ma Ha Bát Nhã Ba La Mật, khiến cho mọi người đều được Trí Huệ.

Người Quân tử biết tu sửa bản thân, có hiểu biết đúng đắn và mong ước dẹp bỏ điều xấu tệ để thực hành việc tốt đẹp thiện lành thì tức là “Thiện tri thức”. Người đã khai mở được kho tàng Trí Huệ sẵn có nơi Tiềm thức mỗi người thì gọi là người “kiến Tánh”, lại có thể sử dụng nó làm lợi ích cho đời thì gọi là Đại Thiện Tri Thức, cũng tức là tên gọi khác của “Đại Nhân” đó vậy !

Từ “Đại Nhân” ở trong Kinh Dịch, tùy tình huống hoàn cảnh đề cập nơi mỗi Quẻ, có phạm vi nghĩa lý rộng hẹp khác nhau, đối với các danh từ lặp lại nhiều lần khác cũng có tính “co giãn” về ý nghĩa như thế. Bởi dụng ít lời mà hiển bày nghĩa sâu rộng khắp cả thiên hạ, lượng cả vạn Giáo, thâu cả Trời Đất tất nhiên là khó tránh khỏi trùng điệp nghĩa lý cạn sâu khó dò, ấy là điều có thể thông cảm được cho Thánh nhân.

Quả thật, nếu chẳng phải Thánh nhân quảng trí đại tài, e rằng chẳng ai nơi thế gian có thể làm được cái việc: đem tri thức rộng lớn ngang thiên hà đại địa, rồi bỏ vô "một hạt cải", dễ dàng như tại Kinh Dịch, để hậu thế mở xem đọc xét, rồi mỉm cười thán phục, thư thả gập sách, buông hồn nhẹ nhàng như chiếc lá sen hồng cưỡi gió đặt mình trên dòng suối trong mát, mang theo hỷ lạc, chảy mãi tới ngàn năm.

"Thích, Đạo, Nho vốn là một nhà.
Điều quan trọng là Tâm an, Lý đắc, Thần Quang, con không nên cố chấp !"
< Trích lời thoại trong phim, phút 43:08>>